De Watermolen of Abdijmolen van Tetstelt is een watermolen met houten onderslagrad in het midden van het dorp (Dorp 34) en dichtbij de kerk, op de Demer.

De molen werd al vermeld in het midden van de 12de eeuw. Al in 1151 stond Zeger, heer van Testelt, zijn molenrechten af aan de pas gestichte abdij van Averbode. Al in 1263 werd er ook olie gestampt. In het gebouw is nog steeds een - nu dichtgemetseld - gat zichtbaar waardoor een tweede wateras stak.

Jan van Necker, rentmeester van Tienen, kwam op 19 maart 1299, samen met Claus van der Ruselmolen, Jan Vrederix, Jan van Rotselaer, Godevaart van Brussel, Matheus van der Ruselmolen en Jan de Cupere van Tienen (gezworen 'molensleghers' van de hertogin van Brabant) naar de twee watermolens van Testelt bij Diest, op aanvraag van Johannes van den Ekelare, rentmeester van de heer van Aarschot. Ze verklaarden plechtig welke afmetingen bepaalde molenonderdelen moesten hebben en op welke wijze de waterhuishouding in de (molen)beek diende te gebeuren.
1. Elke com van 5 alpen (auge) moet 4 1/2 voet en 4 duim (134 cm) breed zijn.
2. De gaten (toevoeropeningen) naar de 3 bovenste raderen (waterraderen) moeten 6 1/2 voet (179 cm) breed zijn.
3. De gaten naar de 2 laagste raderen moeten 8 voet (220 cm) breed zijn.
4. De stutberdere (schutbalken) zullen ten hoogste 18 duim (45 cm) hoog zijn.
5. De sluse (watersluis) zal minstens 14 voet (3,86 m) breed zijn.
6. De berdere (schutbalken) van de sluizen zullen staan volgens de peghel (waterpegel) van de maelberderen (molenschutbalken)
7. Men zal de sluis trekken van half maart tot Sint Remismis (1 oktober), elke nacht van zonsondergang tot zonsopgang, tenzij het waterpeil zo laag zou zijn, dat het tot aan de pegel niet reikt.
8. Verder zal men de sluse (sluisplanken) trekken op de 4 heiligendagen en op Pasen, Sinksen (Pinksteren) en Kerstdag, gedurende de dag en de nacht.
9. Telkens wannneer er stoomopwaarts overtollig water voorhanden is, zal men de sluisplanken zo hoog mogelijk trekken zo lang dit nodig is.
10. Van deze 2 molens zullen dag en nacht 4 waterraderen in werking zijn. Wanneer ze niet malen, moet in elk geval genoeg water doorgelaten worden, tenzij wanneer in de zomer het waterpeil beneden de pegelhoogte zou dalen. Aldus zullen de molenaars voordeel halen uit de waterkracht, zonder iemand te schaden.
11. Terwijl men maalt zal men de berderen (plankenn) van elke opening op de "brugghe" (molenbrug) plaatsen.
Al deze punten moeten geëerbiedigd worden op straffe van 45 swerten (45 ponden zwart; "swerten" was geld dat meer koper dan zilver bevatte.)

In 1543 verleende Keizer Karel aan de markies van Aarschot de toelating de molen te kopen. Anderzijds kreegt de abt van Averbode de toelating met de opbrengst van de molen, hetzij 2500 gulden, verschillende goederen te kopen in het Markiezaat van Aarschot of elders in Brabant. Er kwam een molencomplex dat de hele Demer overspande.

Op het einde van de 16de eeuw was de molen opgebouwd als een soort versterking tegen de oorlogsgevaren van die periode. Hij werd door Spaanse troepen in 1598 in brand gestoken en in 1608 heropgebouwd. Het jaartal 1608 en het metselaarsteken in de zijgevel bewijzen dit.
De molen kwam later opnieuw in het bezit van de abdij van Averbode. Boven de toegangsdeur vinden we het wapenschild van de Averboodse abt Servaas Vaes met als kenspreuk "Ne quid nemis" (in niets teveel) en als jaartal 1678.
De molen werd telkens verhuurd voor een periode van 3 jaar en in deze huurcontracten vindt men interessante gegevens over de werking, de granen die er gemalen en geplet werden, de huur aan de abdij in geld of in natura. De verhuring van de molen gebeurde in een herberg. De man die het laatste bod nam, moest een som geven die dan opgedronken werd.

In het begin van de 19de eeuw werd de molen eigendom van de familie Theyskens. In 1928 werd hij verkocht aan maalder Victor van Aelst. Vervolgens werd hij in 1952 eigendom van de Belgische staat (ministerie van Openbare Werken). Acht jaar later werd de molen gerestaureerd. Op 23 oktober 1981 werd de molen als monument beschermd en sinds 1990 is hij eigendom van Hervé Segers uit Duffel die hem met veel inzet en in eigen beheer in 1990 renoveerde.

De slagmolen ervan werd in 1910 afgebroken om plaats te maken voor Villa ter Wolf, een imponerend gebouw dat niet beschermd is als monument.

Het overgebleven gebouw van de korenmolen wordt goed onderhouden en is ingericht als feestzaal. Spijtig genoeg draait het houten waterrad niet meer. Er is een probleem met de watertoevoer van de Demer, hetgeen via een te smalle buis gebeurt. Eigenaar Hervé Segers liet in 2009 weten geen geld meer in zijn watermolen te willen investeren, zolang de watertoevoer niet is hersteld. In 2012 bood hij de molen te koop aan.

Gezien de abdijmolen van voor 2 oktober 1765 - datum waarop het Franse molenrecht (overgenomen door de Belgische Staat) van kracht werd, is het octrooi of stuwrecht eeuwigdurend. De administratieve reglementen moeten het onherroepelijk genotsrecht (stuwrecht) op het water respecteren.
Indien de peilnagel - aanduiding stuwhoogte - nog aanwezig is - beschikt de moleneigenaar over voldoende rechtsmiddelen om zijn rechten te doen gelden.

De situatie van de droogstaande Demerarm bedreigt nu ook het historische gebouw zelf. Er is geen tegendruk van het water en het gebouw lijkt snel te verzakken in de leegstaande Demerarm. In maart 2018 moest eigenaar Segers noodgedwongen ingrijpen. Hij liet zwaar materiaal aanrukken om de Demeroever te versterken met grote betonnen profielen en liet een betonplaat gieten tussen de molen en de Demerarm. Het vergde een investering van 40.000 euro, maar zonder de werken zouden de muren uiteen barsten. Bij Onroerend Erfgoed waren ze echter niet op de hoogte van die ingreep. De erfgoedconsulent, de erfgoedinspectie en bouwinspectie kwamen ter plaatse en brachten de eigenaars op de hoogte dat de werken niet mochten worden voortgezet. Er volgde een nieuw inspectiebezoek in aanwezigheid van de eigenaars.

Bouwkundige beschrijving (Agentschap Onroerend Erfgoed)
Langsgebouw met zware onderbouw van ijzerzandsteen in regelmatig verband. Noordzijgevel, in de top gedateerd 1608 door middel van donkerdere baksteen. Voorgevel voorzien van een brede, geprofileerde korfboogdeur van zandsteen onder een gevelsteen met abtswapen, leus NE QUID NIMIS en het jaartal 1618. Zuidgevel, langs de Demer, van ijzerzandsteen en bak- en zandsteen, ten dele in speklagen verwerkt: mogelijk opnieuw gebruikte elementen van de oudere kern (XV-XVI) die gedeeltelijk verwoest werd ca. 1594. Goed bewaard molenwiel.

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Vraag nr. 156 van 10 mei 1990 van de heer G. Janzegers aan L. Waltniel, Gemeenschapsminister van Ruimtelijke Ordening en Huisvesting.
Beschermde watermolen van Testelt - Geplande verkoop
De vereniging Levende Molens maakt zich zorgen over de geplande onderhandse verkoop van de beschermde watermolen van Testelt (fusiegemeente Scherpenheuvel-Zichem). Deze historische watermolen (daterend uit de 12e eeuw) is eigendom van de overheid (Regie der Gebouwen). De vereniging vreest dat een eventuele verkoop zal leiden tot de gebruikelijke verbouwing van de molen tot een horecabedrijf met de daaraan verbonden gevaren voor verloedering en/of wansmaak. Levende Molens maakt zich zorgen over de manier waarop de overheid met haar cultureel patrimonium omspringt. Zo was er onlangs heel wat beroering over de geplande verkoop door de stad Luik van een Picasso. Wie of wat kan Brussel beletten haar door de zure regen aangetast stadhuis te verkopen aan een internationale hotelketen om zo de stadsfinanci?n te saneren? Terecht stelt de vereniging dat inzake de molen van Testelt het verschil enkel gradueel is en niet essentieel. Graag vernam ik van de geachte Gemeenschapsminister of hij de nodige stappen zet om deze watermolen voor de gemeenschap te behouden. Kan hierbij geen overeenkomst worden gesloten met de vereniging Levende Molens, die bereid is mee te werken aan het herstel en de instandhouding van de molen met eigen gekwalificeerd personeel (zowel voor de restauratie als voor het vrijwillig en kosteloos bemalen) ?
Antwoord
In antwoord op zijn vraag kan ik het geachte lid meedelen dat mij niets bekend is omtrent een eventuele verkoop van de beschermde watermolen van Testelt. Ik vestig er evenwel de aandacht op dat het decreet van 3 maart 1976 bepaalt dat, bij overdracht van een beschermd monument, de instrumenterende ambtenaar verplicht is een stedebouwkundig attest aan te vragen en in de overdrachtsakte te vermelden dat bedoeld monument is beschermd. De beschermingsvoorschriften blijven onverminderd van kracht, in welke handen het goed ook overgaat. In principe bestaat er geen bezwaar tegen het sluiten van een overeenkomst met een vereniging, zoals de vereniging Levende Molens, betreffende de instandhouding en het herstel van de molen. Een eventueel voorstel dienaangaande vanwege de vereniging Levende Molens zal door het Bestuur voor Monumenten en Landschappen met aandacht worden onderzocht.
Bron: Vlaamse Raad. Zitting 1989-1990. Bulletin van Vragen en Antwoorden - Nr. 15 - 11 juni 1990, p. 760-761.

Vlaams parlement. Schriftelijke vragen.
Geert Bourgeois, Vice Minister-President van de Vlaamse regering, Vlaams minister van Bestuurszaken, Bnnenlands Bestuur, Inburgering, Toerisme en Vlaamse Rand. Vraag nr. 26 van 9 september 2009 van Mark Demesmaeker.
Beschermde watermolen Testelt?? -?? Waterbeheersplan Demervallei.
De watermolen van Testelt kent een lange geschiedenis. De molen, gebouwd voor 1150 en daarmee een van de oudste molens in de regio, was een bouwvallig krot toen hij in 1990 door de huidige eigenaar werd gekocht. Die knapte de volledige molen op, installeerde een nieuw waterwiel en groef een gleuf richting Demer.
Al in 1151 is sprake van een heer die zijn molenrechten afstond aan de pas gestichte abdij van Averbode. De molen is sinds 1981 een beschermd monument.
De watermolen van Testelt moet het echter al twintig jaar zonder water stellen. De eigenaar weigert nu nog langer geld in het monument te pompen zolang de watertoevoer niet hersteld wordt.
Een algemeen beheersplan voor de Demer en de Demerbroeken zou een oplossing kunnen bieden. Niet alleen de watermolen van Testelt staat al jaren droog, ook de watermolen van Zichem - bekend van de serie Wij, Heren van Zichem - moet het al een hele poos zonder water stellen. Er rijst dan ook een probleem met de algemene waterhuishouding in de Demerbroeken. Het Demerpeil is altijd te laag en de Demerbroeken dreigen op te drogen. De stuwen in Testelt en Zichem zouden opnieuw aangelegd moeten worden.
Recentelijk was er een onderhoud tussen de eigenaar van de watermolen van Testelt, de dienst Zeeschelde, Monumenten en Landschappen en de dienst Erfgoed. Blijkbaar werd? indertijd de watertoevoer afgesloten wegens overstromingsgevaar. Samen zullen ze bekijken wat mogelijk is om weer water naar de molen te loodsen.
1. Bestaan er reeds concrete plannen voor een algemeen beheersplan voor de Demervallei?
2. Waarom werd de watertoevoer destijds afgesloten?
3. Recentelijk was er een onderhoud tussen diverse betrokken instanties. Wat zijn de resultaten van dit onderhoud?
4. Blijkbaar is er nog een probleem met de waterrechten. Hoe kan dit probleem opgelost worden?
5. Binnen welke termijn zal er opnieuw water via de watermolen stromen?
6. Wat is de kostprijs voor de gehele operatie?
N.B. Deze vraag werd gesteld aan de ministers Crevits (vraag nr. 58) en Bourgeois (nr. 26).

Geert Bourgeois, Viceminister-president van de Vlaamse regering en Vlaams minister van bestuurszaken, binnenlands bestuur, inburgering, toerisme en Vlaamse rand.
Antwoord op vraag nr. 26 van 9 september 2009 van Mark Demesmaeker.
Een geco?rdineerd antwoord zal worden verstrekt door Hilde Crevits, Vlaams minister van Mobiliteit en Openbare Werken.

Hilde Crevits
Vlaams minister van Mobiliteit en Openbare Werken
Geco?rdineerd antwoord op vraag nr. 58 van 9?september 2009 van Mark Demesmaeker (Laattijdig beantwoord, 24.11.2009).
1. Er bestaan plannen die nog verder moeten worden geconcretiseerd. Het ?ontwikkelingsplan Demer' (OPD) is een plan waarin veiligheid (extra waterberging voor het voorkomen van ongewenste overstromingen zoals in 1998) en natuurlijkheid hand in hand gaan. Het OPD omvat de Demervallei van Diest tot Werchter. Momenteel loopt een studie ter concretisering van dat plan en wordt er onder meer een financi?le raming opgemaakt van de verschillende onderdelen van het plan.
2. De stuwen op de Demer werden in de jaren '60 afgebroken. De watermolens waren met dat vooruitzicht voordien aangekocht door de Belgische staat, omdat door het verdwijnen van het stuwpeil ook de facto de watermolens niet meer zouden kunnen functioneren. Zo werd ook ter hoogte van Testelt de stuw afgebroken. Door het verlagen van het waterpeil was het technisch onmogelijk geworden om de molenarm gravitair te voeden. De toegang tot de molenloop werd gedempt in 1976.
3. Er is afgesproken dat een juridisch advies zou worden ingewonnen over het al dan niet nog bestaan van de molenrechten, over de implicatie van de bescherming van de molen als monument en over het eigendomsstatuut van de molenarm en de onderhoudsplicht ervan. Ook zal Waterwegen en Zeekanaal NV laten onderzoeken in hoeverre het herbouwen van de stuw compatibel is met de huidige waterbeheersing, zonder problemen te cre?ren voor de dorpskern van Testelt en van de bovenstroomse gebieden.
4. Er is nog onduidelijkheid over het (nog) bestaan van molenrechten. De bovenvermelde afspraak om juridisch advies in te winnen moet daarover duidelijkheid scheppen.
5. Slechts nadat uitsluitsel is gegeven over het al dan niet bestaan van molenrechten, kan de verant-woordelijkheid van de waterbeheerder worden bepaald en kunnen concrete plannen worden gemaakt.
6. Zolang er geen concrete plannen zijn over een eventuele inrichting, kan geen raming van de kost-prijs worden gegeven.

Literatuur

A. Willems, "Over de watermolens van Testelt en een huurcontract van 1694", in: Het Oude Land van Aarschot, VI, 1971, p. 1-8
M.A. Duwaerts e.a., "De molens in Brabant", Brussel, Dienst voor Geschiedkundige en Folkloristische Opzoekingen van de Provincie Brabant, 1961 
Herman Holemans, "Kadastergegevens: 1835-1985. Brabantse wind- en watermolens. Deel 5: arrondissement Leuven (M-Z)", Kinrooi, Studiekring 'Ons Molenheem', 1994
T.J. Gerits, "Inventaris van de molens te Testelt (1530)", in: Ons Heem, XXVII, 1973, p. 259;
J. Gerits, "De watermolen van Testelt", in: Levende Molens, jg. 12, 1990, nr. 11, p. 87 
E. D[e] K[inderen], "De watermolen van Testelt in nieuwe handen", in: Levende Molens, jg. 12, 1990, nr. 9, p. 68, ill.;
J. Gerits, "Verplichtingen van de uitbater van de slagmolen te Testelt (ca. 1500)", in: Ons Heem, 's-Gravenwezel, jg. 44, 1990, nr. 1, p. 28-29 
A. Willems, "Uit de geschiedenis van Testelt", Leuven, 1954, p. 37-39
J. Gerits, "Had de watermolen van Testelt in de 16de eeuw vijf raderen?", in: Ons Heem, jg. 29, 1975, nr. 1, blz. 18 
Eduard Van Ermen, Het Kaartboek van Averbode 1650-1680, Brussel, Gemeentekrediet, 1997, p. 70-73, kaart XVI; en p. 166-167, kaart Par. XX.
Gerits J., De molens van Testelt rond het midden van de 16de eeuw, Het Oude Land van Aarschot, XXXIX, 2004, 3, p. 137-153.
I. Van de Staey, "Het landschap van "de Witte". Een overzicht van de erfgoedelementen in de streek Testelt-Averbode-Zichem-Scherpenheuvel - bijlage 18", Antwerpen, 2008.
Mina Martens, "Actes relatifs à l'Administration des Revenus domaniaux du Duc de Brabant (1271-1408). Bruxelles, Commission royale d'histoire, 1943, (355 p.), p. 144-146 (Nederlands).
"Bronnen en documenten tot een Middeleeuwse Molengeschiedenis. Middeleeuwse oorkonden over molens in Brabant (1293-1399)", Molenecho's, X, 1982, 3, p. 104-107.
J. Breugelmans, "Het beheer van de Demer tijdens de 17de en 18de eeuw", licentiaatsverhandeling, Katholieke Universiteit Leuven, 1980, p. 185.
"Het juridisch statuut van de watermolens" - bestek nr.LIN/AMINAL/AEM 2004 _ PRF. DR. A.M.DRAYE _ UNIVERSITEIT hASSELT

Persberichten
Inge Bosschaerts, "Watermolen twintig jaar zonder water. Eigenaar draait geldkraan dicht tot watertoevoer is hersteld", Het Nieuwsblad & De Standaard,?06.07.2009.
Inge Bosschaerts, "Watermolens staan droog. Minister Hilde Crevits zoekt oplossing voor laag Demerpeil", in: Het Nieuwsblad, 31.10.2009.
"Over hooi, turf en baksteen. Demervallei herleeft in praatcafé", in: Het Nieuwsblad, 16.11.2009.
Hedwig Neesen, "Eigenaars watermolen Testelt vijftig jaar getrouwd", Het Nieuwsblad, 10.10.2011.
"Dirk Van de Gaer, "Toen en nu". Het Nieuwsblad, 16.10.2013.
Watermolen van Testelt te koop", www. radio2.be/regio/vlaams-brabant, 10.04.2012.
Hedwig Neesen, "Niet genoeg water en dus dreigt historische molen weg te zakken", Het Nieuwsblad, 28.03.2018.
Phaedra Ghysebrechts & Kristien Bollen, “Wordt de historische watermolen in Testelt binnenkort hersteld?" Het Laatste Nieuws, 8 april 2021.

Mailbericht
Edgar Winderickx, 06.07.2009.