De Heilige-Geestmolen is een watermolen van (verwijderd) onderslagrad, in de Hertstraat 25 (te bereiken via de Roostweg), op de Winge of Molenbeek, op 2,2 kilomter ten zuidwesten van de kerk van Nieuwrode.

Op 20 december 1461 droeg Amelrik Pynnock heer van Horst een aantal goederen over aan Jan van Bourgondië. Hierbij wais er ook sprake van de Lysemolen gelegen te Rode onder de kercke beneden op de Wynge. Waar deze molens zich juist bevonden konden we niet achterhaIen. Mogelijk zijn het de voorlopers van de nu nog bestaande Heilige-Geestmolen en/of Blauwmolen.

Bij de rechttrekking van de Winge in de jaren 1960 kwamen de oude fundamenten van de Heiliige-Geestmolen bloot te Iiggen. Deze fundamenten bestonden uit een vlechtwerk van eiken balken die waarschijnlijk verschillende achtereenvolgende molengebouwen hebben gedragen.

In archiefstukken van de abdij van 't Park lezen we over de grenzen van Nieuw Rhode en St Peeters Rhode: ... omtrent anno 1460 is gebouwd den molen van den H. Geest; waardoor die molenbeek is gebracht in die leybeke en de al soo verandert van naem allenxkens waardoor het geheel Rhoden broeck met eenige andere gronden heeft beginnen gezegd te worden te liggen over de' molenbeek die te voren over de molenbeek niet en lagen en de vervolgens niet en varen noch onder de geestelijke jurisdictie van Nieuw Rhode waer zij nu onder zijn.

Volgens de 'Kronijk van Aarschot' van Charles Millet werd een nieuwe molen gebouwd in 1597. Hij was bedekt met stro en bevatte slechts één rad en één waterdoorgang. Hij was gelegen op een beekje dat vloeit in de richting van het dorp Roye (= Nieuwrode). Op dat ogenblik bracht hij jaarlijks een rente op van 22 gulden. Deze molen zou niet verwoest geweest zijn gedurende de troebelen in de tweede helft van de 16de eeuw.

Ook in de 17de eeuw was hij nog eigendom van de armentafel van de H. Geest. Het kaartenboek van de abdij van Park bevat een afbeelding van de omgeving van het H. Geestmoleken van Aarschot.

Bewoner in 1749 was Guilliam de Bruyn. Hij huurde de Heilig-Geestmolen (met vijver, boomgaard en beemd) van zijn broer Jan Francis, bewoner van de Blauwmolen te Nieuwrode, per drie jaar voor 82 gulden per jaar (akte notaris Franciscus Liekens, Leuven, huurvernieuwing, 28 april 1749 - zie bijlage). Zes jaar later ging tussen beide broers Guilliam en Jan Francis de Bruyn een wissel door tussen de beide molens, die toen in nog steeds in het bezit was van de prins van Rubempré (akte notaris Franciscus Liekens, Leuven, 18 juni 1755 - zie bijlage).

Eigenaars na 1830:
- voor 1834, eigenaar: Verhagen Franciscus Josephus, advocaat te Brussel
- 20.03.1848, erfenis: de erfgenamen: a) Verhagen Pierre Emile Marie, advocaat, b) Verhagen Gustave Joseph, advocaat, c) Verhagen Valérie Marie Adèle, eigenares, d) Verhagen Celine, e) Verhagen Ernest en f) Verhagen Eugenie Mathilde (overlijden van Franciscus Verhagen)
- 09.07.1861, verkoop: Geens Petrus te Nieuwrode (notaris Hannaert)
- 17.09.1884, verkoop: a) Geens Norbertus, onderwijzer te Wijchaal/Herent, b) Geens Pelagie en c) Geens Marie (notaris Boels)
- 17.02.1890, verkoop: Meynckens-Scheys Augustinus Constant, molenaar te Willebringen (notaris Boels)
- 28.10.1901, verkoop: Weckhuyzen-Janssens Jan, molenaar te Nieuwrode (notaris Van den Eynde)
- 22.09.1904, erfenis: de weduwe en de kinderen (de kinderen: a) Weckhuyzen Marie Carolina, echtgenote Geusens, werkman te Kessel-Lo, b) Weckhuyzen Marie Catherine, kloosterlinge te Rumst, c) Weckhuyzen Louis, d) Weckhuyzen Frans en e) Weckhuyzen Maria Theresia (overlijden van Jan Weckhuyzen)
- 06.07.1908, verkoop: Stas-Peeters Jan Marcel, eigenaar te Kortrijk-Dutsel (notaris Cappuyns)
- 1920, erfenis: de weduwe en de kinderen (overlijden van Jan Stas)
- 23.06.1932, deling: Verstreken-Stas Edouard Lambert, handelaar te Gelrode (notaris Cappuyns)

Het huidig molenhuis werd gebouwd in 1761. De datering van de muurankers geeft evenwel 1791 aan, omdat bij de laatste herstelling van het gebouw de "6" omgekeerd werd teruggeplaatst!
In de tweede heIft van de 19de eeuw was de molen in het bezit van de erfgenamen van Franciscus Josephus Verhaegen, een rentenier uit Brussel. De weg die er naar toe leidde, noemde op dat ogenblik Molenstraat (1860).

De molen stopte met draaien in 1935. Volgens overlevering werd het rad gebruikt bij een herstelling van een watermolen in Alken  (Limburg). Het binnenwerk werd door een Leuvense professor overgenomen en uit het gebouw verwijderd. Rond 1960 werd Gustaaf Hermans eigenaar van het gebouw, maar toen werd er niet meer gemalen.

Het huidige molengebouw is opgetrokken in rode baksteen, gedeeltelijk met verdieping. De constructie is eenvoudig en alleen de toegangsdeur bevat enige versiering met witte zandsteen als omlijsting. De benaming wijst natuurlijk op zijn vroegere bijzondere functie, namelijk gratis malen voor de behoeftigen. Hij hoorde toe aan de Armentafel van Aarschot. Het verval bestaat uit een steile, betonnen bodemplaat met bovenop een schuif. Wanneer de schuif geopend is, bedraagt het verval ongeveer 1,5 meter. In gesloten toestand bedraagt het verval ongeveer 2 meter.

Lieven DENEWET, Urbain RADELET & Herman HOLEMANS

Rijksarchief Leuven, Notarisakten - register 19  # 27. Acte Notariael. Notaris Franciscus Liekens tot Loven. Huurvernieuwing van de Heilige Geestmolen te Nieuwrode, 28.04.1749 (transcriptie Herman Swinnen, Overijse).

Compareerde op heden achtentwintighsten april 1700  negen en viertigh voor mij als openbaer notaris …  tot Leuven residerende present die getuijgen naer te noemen Jan Francis de Bruijn molder wonende op de Blauwmolen, den genen heeft bij desen verclaert verhuert te hebben aen Guilliam de Bruijn sijnen broeder woonende onder Nieuw Rode op den h: Geestmolen alhier mede comparerenden ende in huere accepterende dats te weten den voors[chreve] h: Geestmolen met sijne appendentie ende dependentien met den vijver boomgaert ende bemdeken daer aen liggende gelijck hij acceptant het selve actuelijck in huere is besittende, ende is dese verhueringe geschiedt voor eenen termeijn van drij jaeren vervolgende, soo nochtans
…
waer voor hij acceptant jaerlijckx aenden voors[chreve] sijnen broeder verhuerder gelooft te betaelen twee en tachtentigh guldens courant gelt,
…

Rijksarchief Leuven, Notarisakten – register 25  # 12.  Notaris Franciscus Liekens tot Loven. Acte Notariael, 18 juni 1755. Molens van Nieuwrode - wissel tussen broers de Bruijn
 (transcriptie Herman Swinnen).

Alsoo Guilliam de Bruijn in huer heeft gehadt den h Geestmolen van Jan francis de Bruijn sijnen broedere, ende welcken Guill: de Bruijn alsnu in huere heeft aengenomen den blauwmolen competerende sijne exie den heere prince van rubempré, ende aengesien de huere vanden voors[chreve] h: geestmolen sal verschijnen ende den termeijn dijenaen gaende uijt sal gaen st Jan naestcomende ende dat den termeijn van den voors[chreve] blauwmolen sal expireren te half maert naest comende als wanneer den nieuwen termeijn vanden blauwmolen ten regarde van Guill de Bruijn sal beginnen te halff meert als voors[chreve] ende om alle difficulteijten onder hun te weten tusschen den voors[chreve] Guilliam ende den voors[chreve] Jan Francois de Bruijn te eviteren die onder hun in toecomende souden connen voorvallen soo in ’t verwisselen ende affgaen der voors[chreve] twee molens,
Soo is’t dat op heden achthienden junij 1700 vijfen vijftigh voor mij onderges openbaer Notaris … ter presentie der getuijghen naer te noemen in propere persoonen sijn gecompareert den voors[chreve] Guilliam de Bruijn ten eenre ende den voors[chreve] Jan Francis de Bruijn ter tweedere beijde woonende onder heerelijckheidt van Nieuw Rhode mij notario bekent, welcke comparanten dijen aengaende als voorgemelt hebben verclaert overeen gecomen gecontracteert ende getransigeert te hebben het naerbeschreven, dats te weten dat hij tweeden comparant [Jan Francis] van nu aff is desisterende in faveur en ten behoeve van den eersten comparant aen sijne huer van den blauwmolen die hij tweeden comparant alnoch is hebbende tot halff meert naestcomende, op bospraeck? dat  hij eersten  comparant die huere daer van sijnde van st Jan naest comende tot half meert naestcomende proportioneel a rate van teijde sal betaelen ende raekende de coninckx en dorps lasten
geexigeert ende noch te exigeren voor den jaere 1755 op die voors[chreve] molen te weten op den h: geest molen ende blauwmolen,
op welcken h: geest molen te St Jan naestcomende sal comen woonen den voors[chreve] tweeden comparant, dat ider van hun van sijnen molen waer op sij te St Jan naest comende sullen comen, sal betalen de lasten als voors[chreve]eijt,
Dat den voors[chreve] eersten  comparant sal proffiteren de hellight vanden oost ofte vruchten van de goederen annex aen den voors[chreve] blauwmolen competerende ..
Item noch geconditioneet dat hij tweeden comparant op sijnen cost moet transporteren oft vervoeren sekeren nieuwen molen.. sijnde nu op den h: geest molen tot aen den blauwmolen ten behoeve van den eersten  comparant
Voorders soo verclaert hij eersten  comparant aenden voors[chreve] tweeden comparant verhuert te hebben voor eenen termeijn van negen jaeren … seker bunder landts gelegehen op het .. onder St Peeters Rhode …

Literatuur

Archieven

Rijksarchief Leuven, Notarisakten - register 19  # 27. Acte Notariael. Notaris Franciscus Liekens tot Loven. Huurvernieuwing van de Heilige Geestmolen te Nieuwrode, 28.04.1749 (transcriptie Herman Swinnen, Overijse).
Rijksarchief Leuven, Notarisakten - register 25  # 12. Notaris Franciscus Liekens tot Loven. Acte Notariael, 18 juni 1755. Molens van Nieuwrode - wissel tussen broers de Bruijn (transcriptie Herman Swinnen).
Stadsarcheif Aarschot: Charles Millet, "Kronijk van Aarschot"

Werken

M.A. Duwaerts e.a., "De molens in Brabant", Brussel, Dienst voor Geschiedkundige en Folkloristische Opzoekingen van de Provincie Brabant, 1961;
Herman Holemans, "Kadastergegevens: 1835-1985. Brabantse wind- en watermolens. Deel 5: arrondissement Leuven (M-Z)", Kinrooi, Studiekring 'Ons Molenheem', 1994, p. 15-16.
Mededeling John Verpaalen, Roosendaal, 19.08.2010
C. Wolfs, F. Scheys en L. Bayens, "Het stroomgebied van de Winge", in Oost, VII.1, 1970, blz. 1-15.
Arthur De Rijck, De Winge en zijn watermolens (deel 1), in: De Holsbeek, XIV, 1996, nr. 56, okt.-nov.-dec., p. 17-18 (Mededeling HWH, Holsbeekse Werkgroep voor Geschiedenis, nr. 13).
Arthur De Rijck, De Winge en zijn watermolens (deel 2), in: De Holsbeek, XV, 1997, nr. 57, jan.-febr.-maart, p. 17-18 (Mededeling HWH, Holsbeekse Werkgroep voor Geschiedenis, nr. 14).
Louis Peeters, De Winge en zijn watermolens (deel 3), in: De Holsbeek, XV, 1997, nr. 58, april-mei-juni, p. 21-22 (Mededeling HWH, Holsbeekse Werkgroep voor Geschiedenis, nr. 15).
Frans Gullentops & Urbain Radelet, De Winge en zijn watermolens (deel 4), in: De Holsbeek, XV, 1997, nr. 59, juli-aug.-sept., p. 25-26 (Mededeling HWH, Holsbeekse Werkgroep voor Geschiedenis, nr. 16).
L. Baeyens en F. Scheys, "De Winge", in Jaarbulletin 1973 van de Vrienden van Heverleebos en Meerdalwoud, blz.45-63
St. Van Gelder, "De Wingevallei", Rotselaar, Beatrijsgezelschap, 1978, 68 blz.
L. Baeyens, "De Molenbeek te Lubbeek", in Oost-Brabant, XIX.4, 1982, blz. 160-166.
B. Buyse, Malen met molens, maart 1986, v.z.w. TSAP.
D. Spruyt en P. Bauters, De meest voorkomende molentypes in Oost-Brabant, juni 1986, Samengesteld door opbouwwerk Interleuven en v.z.w. Levende Molens.
Van Ermen E., Documenten over de heerlijkheid Horst te Sint-Pieters-Rode in de 14de en de 15de eeuw, Oostbrabantse historische teksten, 1987, nr 5
Post M., Beschrijving der Parochie van Nieuw-Rhode, 1901, Aartsbisschoppelijk Archief, Mechelen
Tijdschrift Hona, 1988 nr.2
Brochure Wandelen in Holsbeek, De wingevallei met de 3 watermolens, Raad voor Leefmilieu, november 1986
Molenfietstocht in Het groene spook van de raad voor leefmilieu Holsbeek, juni 1986.
Lieven Denewet, "Honderd bespookte molens in Vlaanderen. Een verzameling molensagen van de kuststreek tot het Maasland", Molenecho's, XX, 1992, nr. 2-3.