De Leirensmolen staat aan de Leirensweg nr. 2, vrij dicht bij het centrum van Zottegem, op een bypass van de Bettelhovebeek, Deins- of Traveinsbeek, die net zoals de hoofdbeek naar Beisloven stroomt. De nu gedempte spaarvijver was ruim 80 aren groot.

De naam Leirensmolen is afgeleid van de naam Hilaire Vanderstockt, de vroegere bewoner-molenaar. De boerderij kreeg de naam Leirenshof, de vijver Leirensvijver en in de jaren 1990 werd aan het verbindingsstraatje tussen de Meers- en de Beislovenstraat officieel de naam Leirensweg gegeven.

De Leirensmolen bestond al in 1429. De molen was toen in particulier bezit, maar de toenmalige pachter was verplicht om, naast zijn pacht aan de eigenaar, jaarlijks een vergoeding van 6 ponden parisis te betalen aan de heer van Zottegem.
Samen met de nabijgelegen staakmolen op de Meyerskouter behoorde de molen tot de bezittingen van de heren van Zottegem. De boerderij was immers een neerhof van het (nog bestaand) Egmontkasteel te Zottegem.

We zien de watermolen aangeduid op:
- de Villaretkaart (1745-1748) met de aanduiding "Moulin"
- de Ferrariskaart (ca. 1775) met een waterrad als symbool
- Atlas der Buurtwegen (ca. 1844)
- Topografische kaart van Ph. Vandermaelen (ca. 1850) met de aanduiding "M(oul)in"
- Kadastrale kaart van P.C. Popp (ca. 1855)

In 1803 werden beide molens verkocht als nationaal goed. Ze geraakten in het bezit van Jacques Cantaert, die al pachter was van de watermolen. Kort nadien, op 9 november 1800, waaide die houten graanwindmolen om tijdens een orkaan, maar werd heropgebouwd door J. Cantaert. Deze gezamenlijke eigendom (water- én windmolen) heeft natuurlijk zijn voordelen. Het blijkt ook wel ingegeven te zijn uit noodzaak. Uit een rapport van 1823 blijkt immers dat er niets steeds voldoende water voorhanden was.

Uit het proces-verbaal van afpaling van de gemeente Strijpen in 1823:
"Men vindt ook te Strijpen twee molens door het water bewogen, dienende tot het malen van graan, toebehoorende aan J. Cantaert en Lefevere van Doornyk. Hunne gelegenheid door gebrek aan water is zoo vorodelig niet dan die der windmolens, men heeft geene geregelde huur of pacht cedeelen van deze eigendommen kunnen bekomen. De taksateur heeft dan bij molenaars en gebruiker van soortgelijke goederen, veele inlichtingen moeten inwinnen om over hunne waarde te kunnen beslissen, hij heeft die van gelijke opbrengst erkent, dus slechts er eene klasse voor bepaalt welke hij , de schatting der ander molens in het oog nemende, heeft gebragt op eene huurwaarde van 90 guldens, waarvan een derde moet afgetrokken worden tot herstel en onderhoud, blijft dus voor zuivere jaarlijksche opbrengst: 60.00."

Eigenaars na 1800:
- tot 23.09.1803: graaf van Egmont
- 23.09.1803, verkoop: Cantaert Jacobus, molenaar te Strijpen
- 08.02.1839, verkoop: Vanderstock-Allegaert Guillaume, molenaar te Strijpen (notaris Galle uit Zottegem)
- later, eigenaar: a) Vanderstock-Allegaert Guillaume, de weduwe en b) Vanderstock-Vanden Bogaerde Octaaf Prosper, molenaar te Strijpen (overlijden van Guillaume Vanderstock)
- 13.02.1886, erfenis: de weduwe en de kinderen (overlijden van Octaaf Vanderstock)
- 26.09.1927, erfenis: de kinderen (overlijden van de weduwe)
- 10.05.1948, deling: Van Hessche-Van der Stock Richard, de weduwe Marie Thérèse, landbouwster te Michelbeke (notaris Droesbecque)
- 24.04.1952, erfenis: a) De Groote-Van Hessche Valerius (voor 1/2), eigenaar te Zottegem en b) Van Hessche Maria (voor 1/2), zonder beroep te Strijpen (overlijden van de weduwe)
- 2014, eigenaar: Spranghers Linda

In 1839 verkocht Jean-Baptiste Cantaert zowel de boerderij met de watermolen als de windmolen voor 25.000 frank aan Guillaume Vanderstockt-Allegaert. Hij was afkomstig van de staakmolen aan de Boterhoekstraat te Sint-Maria-Oudenhove. Als voorwaarde werd o.m. gesteld dat er een brandverzekering van minstens 12.000 frank moest afgesloten worden: het hof en de watermolen 7000 frank en de windmolen 5000 frank.

Door erfenis kwam de molen opeenvolgend in handen van: Octaaf-Prosper Vanderstockt-Vanden Bogaerde (1886), zijn weduwe en kinderen (1915), weduwe Richard Van Hessche-Vanderstockt (1948), Valère De Groote-Van Hessche en Maria Van Hessche (1952). Deze laatstgenoemde eigenaars waren echter geen molenaars meer. Ze braken in 1952 de maalinrichting uit en richtten het gebouw in als opslagruimte. Ter plaatse werd de beek overwelfd. Het gebouwencomplex in de vallei heeft echte rnog steeds zijn mooi en authentiek uitzicht bewaard. De overblijfselen van het sluiswerk zijn nog aanwezig.

Bouwkundige beschrijving

Vierzijdig gesloten aanleg, zoals die op de kadasterkaart van 1822 is voorgesteld. In de loop van de 19de eeuw werden de gebouwen echter, met uitzondering van het woonhuis op het zuid-oosten, verbouwd en aangepast. De gebouwen zijn gesitueerd tussen het talud van het hoger gelegen stuk weiland, gevormd na het dempen van de oude molenvijver en het platform (oude site met walgracht). De oudste nog bewaarde kern, die aldus nog tot het eerste kwart van de 19de eeuw kan teruggaan, bestaat uit een eenlaagse bepleisterde bakstenen uitbouw – het voormalige molenhuis – die aansluit bij een hoger opgetrokken woongedeelte met voutekamer waarvan het baksteenparement gewitkalkt werd. Het erbij aansluitend deel van de zuid-oostelijke en de gebouwen van de noord-oostelijke vleugel ondergingen later verbouwingen, waarbij toch de oude aanleg werd gevolgd. De zadeldaken van de meeste hoevegebouwen zijn nog met pannen gedekt, enkele gedeelten werden vernieuwd en de dakbedekking van het voormalig molenhuis werd later vervangen door asbestcementleien.

Van de watermolen bleef alleen als ruïne nog het metselwerk bewaard waarin het molenrad was geplaatst. Met het op het noord-oosten aansluitend platform en het op het zuid-oosten gelegen opgehoogde terrein waar zich de molenvijver bevond, vormt de hoeve met de molenruïne een uit historisch en archeologisch oogpunt belangrijk relict.

Het geheel gevormd door hoeve, ruïne van een watermolen, terrein waar zich een molenvijver bevond en een platform waarin een gemetselde overwelfde “kelder” is ingegraven, betekent een archeologisch en historisch belangrijk relikt van de voormalige kasteelhoeve met watermolen, molenvijver en site met walgracht.

Van de eveneens tot de bezittingen van het Egmontkasteel te Zottegem behorende watermolen bleef alleen het metselwerk bewaard waarin zich het molenrad bevond. In de jaren 1950 verloor met de demping van de er tegenover gelegen vijver deze watermolen zijn functie, waarna het verval snel toenam.

Werden beschermd als doprsgezicht op 8 september 1995:
- Woonhuis met voormalig molenhuis van voormalige kasteelhoeve langsheen dijk van voormalige vijver
- Platform nabij oude kasteelhoeve (met overwelfde bakstenen kelder in zuidelijke flank)
- Gehele gebied gelegen tussen oude loop Bettelhovebeek en gekalibreerde waterloop, bestaande uit voormalige kasteelhoeve met bijgebouwen en restant van watermolen en platform met overwelfde kelder alsook de percelen die de toegangsweg vormen tot de hoeve en het aan de hoeve palend stuk grond waar zich de molenvijver bevond.

Lieven DENEWET, Danny LAMARCQ & Herman HOLEMANS

Literatuur

Archieven
- Rijksarchief te Beveren, I35 - 285. Provinciebestuur Oost-Vlaanderen. Kaarten en waterlopen, nr. 282-286. Plans van waterlopen, ca. 1851, Strijpen, 6 stukken.
- Rijksarchief te Beveren - I35 - 72, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen. Kaarten en waterlopen, nr. 72. Algemeen plan, 19e eeuw, schaal 1/10.000. Strijpen.
- Rijksarchief te Ronse, 131 - 88. Land van Zottegem. Oud Archief (Archief van de familie Egmont-Pignateli. Goederenbeheer. Land en heerlijkheid van Zottegem. Verpachtingen. Gronden en molens), nr. 77. Verpachting van de molens te Strijpen, Velzeke en Godveerdegem alsmede het pachthof te Leenhoute te Grotenberge, toebehorend de graaf van Egmont. 1758. 1758 1 katern.
- Rijksarchief te Ronse - 131 - 3278. Land van Zottegem. Oud Archief, nr. 3278. Landboek Strijpen, met wijzigingen, 1678-1768, 1 register.
- Rijksarchief Ronse, 131 - 3279. Land van Zottegem. Oud archief, nr. 3279, Gebruikboek van Strijpen. 1726-1768. 1 register.
- Rijksarchief te Beveren - M186 - 403. Technische Inspectie van Stoomtoestellen Oost-Vlaanderen (1889-1960), nr. 403. Gemeente Strijpen.
- Verkoopsakte, verleden op 08.02.1839 voor notaris Galle uit Zottegem (coll. Linda Spranghers, Strijpen)
- Rijksarchief Gent, Scheldedepartement (PV1) - domeinen. nr. 5919. Nr. 5915. Verkoop watermolen en huis te Strijpen (Egmont) 6' complémentaire 11 of 23 september 1803.
- Archief Agentschap Onroerend Erfgoed, Beschermingsdossier DO000942

Literatuur
F. De Potter & J. Brouckaert, "Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen, 5e reeks. Arrondissement Aalst, 5. Steenhuize-Wijnhuize, Strijpen...", Gent, Siffer, 1900.
F. Watté, "Bijdrage tot de geschiedenis van Strijpen en St. Goriks-Oudenhove", Zottegem, 1990, p. 119-120;
Marcel Hoebeke, Michel Van den Bossche, "Beelden van toen: Zottegem, Velzeke, Strijpen, Oombergen, Leeuwergem, Grotenberge, Erwetegem, Godveerdegem, Sint-Goriks-Oudenhove, Elene, Sint-Maria-Oudenhove", Nieuwkerken-Waas, Het Streekboek, 1985, 128 p.
André Lafort, "Parochies Erwetegem, Godveerdegem, Grotenberge, Strijpen, Sint-Goriks-Oudenhove, Wijnhuize, Zottegem (heerlijkheid Bevegem) (Land van vrije eigendom van Zottegem): staten van goed 1586-1795", Ronse, André Lafort, 2002, 2 dln.
"Inventaris van de wind- en watermolens in de provincie Oost-Vlaanderen (...). I. De arrondissementen Aalst en Dendermonde". Gent, 1962, p. 99-100 (Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen, XIV, 1960, 3);
H. Holemans, "Oostvlaamse wind- en watermolens. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 7. Gemeenten S-T", Opwijk, 2007.
Omer Wattez, "De Vlaamsche Ardennen. Wandelingen en Uitstapjes in het Land van Oudenaarde en Ronse", Gent, 1914.
Jozef Van Effelterre, "Leirensmolen te Strijpen: historie, kunst, herinnering...", Molenecho's, XXVI, 1998, 4, p. 219-221.
M. Broeckhove, "Votiefmonumneten van Molenaars in Z.O. Vlaanderen en I. Openluchtkruis tot kerkhofkruis te Strijpen", Oostvlaamse Zanten, jg. 66, nr. 1, jan.-maart 1991, p. 37-42.
Mailbericht Georges Souffreau, Woubrechtegem, 27.06.2015.