In documenten van de 7de eeuw wordt reeds melding gemaakt van een watermolen op het grondgebied van Sint-Truiden. Deze korenmolen behoorde bij de Sint-Trudoabdij en was gelegen tegenover de toenmalige abdijkerk, waarschijnlijk op Zerkingen. Zoals de meeste middeleeuwse molens was hij opgetrokken uit hout en leem.

Het bezit van een graanmolen was voor de monniken van groot belang, deze droeg immers bij tot de economische onafhankelijkheid van de abdij. In een tijd waarin voortdurend oorlogen gevoerd werden en de heerschappij over een bepaalde streek steeds wisselde, was de voedselvoorzieing het grootste probleem voor een gemeenschap. Zoals op vele andere plaatsen werd dit in de Sint-Trudoabdij opgevangen door het zelf verbouwen van akkers en het zelf verwerken van de opbrengst; de graanmolen was bij dit laatste wel een hele hulp.

In latere tijden werd deze abdijmolen ook van groot belang voor de hele streek. Volgens het "Manuaal van abt Willem van Rijckel" (1238) werd een molen gebouwd door "Rodolphe" in de omgeving van de Sint-Trudoabdij, op de plaats waar zich de huidige molenrestanten bevinden. Deze molen moest het graan malen voor de monniken en hun personeel. De molen werd in 1252, 1257-'58 gepacht door Egidius "de Serkingen", baljuw (1251-'61) en schepen (1252-'63) van de Abt van Sint-Truiden.
Belangrijk is wel dat deze molen vermeld werd als de oudste "banmolen" van de streek. Deze term heeft geen betrekking op de aard of werking van de molen, maar is louter een rechtsbegrip: de bewoners van een bepaald domein waren verplicht hun graan te laten malen op de molen van de heer, eigenaar van het domein. Deze moest er, van zijn kant, voor zorgen dat de molen regelmatig onderhouden werd.

Een bewijs van het feit dat de Abdijmolen een banmolen was vinden we in een document van vrijdag 10 juli 1304. Daarin verklaren de schepenen, de raadsleden, de gezworenen van de ambachten en heel de "gemeente" van Sint-Truiden dat Walter Bosch getuigd heeft, op verzoek van Adam, abt van de Sint-Trudoabdij, dat de brouwers van de stad verplicht zijn hun graan in de molen van het klooster te doen malen.

Op deze molen werd ook de "maatpegel" bewaard. Een pegel is een merkteken dat aangebracht werd in de inhoudsmaat die de molenaar gebruikte om de hoeveelheid graan of meel te bepalen. Aangezien de molenaar een bepaald aantal "pegels" graan of meel als loon mocht behouden, was het dus wel van belang dat dit merkteken bij de verschillende molenaars met eenzelfde inhoudsmaat overeenkwam. Dit "pegelen" of "ijken" van de inhoudsmaat gebeurde in deze streek met de maatpegel van de Trudoabdij.

Vanaf 1491 werd de molen verpacht; verkocht werd hij echter nooit. In 1841 was hij eigendom van het bisschoppelijk seminarie (toen omschreven als kweekschool) te Luik. In 1970 werd de molen overgedragen aan de "vw Hasselt - het Groot Seminarie".

In 1841 werd deze watermolen, bij de opstelling van het kadaster, beschreven als een "waterkoornmolen binnen de stad, gunstig gelegen, heeft een top draeiwerk en een paar molensteenen, in goeden staet, waer doch niets anders dan rogge gemalen kan worden".

Op 16 juni 1847 keurde de Bestendige Deputatie van Limburg de vastgestelde pegelhoogte van 0,466 meter (wat klein is) goed.

In de 19de eeuw werd het houten aandrijfwerk vervangen door een gietijzeren onderaandrijfwerk. Op het einde van zijn bedrijvigheid (ongeveer halfweg de 20ste eeuw) kon de watermolen, die vaak met watergebrek te kampen had, ook werken op elektriciteit.

Op 19 januari 1935 werd bij koninklijk besluit beschermd: "de toren der kerk van 't klein seminarie en de overblijfselen der oude abdij van Sint-Trudo, te Sint-Truiden". Op 30 juli 1986 is bij besluit van de Vlaamse Executieve beschermd: als monument "pand zg. Academiezaal, behorende tot het seminarie" en als stadsgezicht "de zg. Academiezaal, gelegen Plankstraat, met het voormalige abdijsite als omgeving."

In de jaren 1980 was het gebouw een leegstaand pand dat de stad Sint-Truiden in huur had genomen van het Grootseminarie Hasselt, aanvankelijk met de bedoeling om er het Haspengouws Landbouwmuseum in onder te brengen. De stad sloot in 1982 een overeenkomst met de Provinciale Vrijwilligerscentrale voor de inrichting als een fietsenwerkplaats. Er werden dan ook diverse plannen gesmeed voor de inrichting van een permanente tentoonstellingsruimte rond "de fiets" en "de molen" (o.m. ook middels sociale tewerkstelling) maar deze plannen konden niet tot uitvoering komen.

Tot in 1992 bestond het watermolengebouw nog volledig. Het vormde één complex met de vroegere Abdijhoeve. De gebouwen dateerden uit de 18de eeuw. Het metalen middenslagrad op de bypass van de Cicindria was echter zwaar vervallen geraakt. Het binnenwerk was nog gedeeltelijk bewaard: het gietijzeren drijfwerk en enkele, in de vloer ingemetselde molenstenen.

De abdijmolen is in 1992 ontploft door ophoping van gassen in de onderdoorlopende waterloop. Sindsdien is er niet veel meer over van de twee betreffende volumes. De kopgevel van één van de volumes, gesitueerd in de ommuring van de abdijsite is al jarenlang gestut. Het gietijzeren drijfwerk is nog aanwezig, onder een afdakje.

Volgens de opstellers van een actieplan "Sint-Truiden. Abdijstad" (2008-2009) is de molen niet meer te reconstrueren. Wel zou men op die plaats een nieuwbouw kunnen zetten met een educatief centrum over duurzame energie, bestemd voor scholen en andere groepen. Hierdoor zou aangesloten worden bij de functie die de watermolen vroeger had en wordt inhoudelijk een verband met de Cicendriabeek gelegd. Een inspirerend voorbeeld van een dergelijke herbestemming van een watermolen naar een educatief centrum over energie, is te vinden in het Maison du Parc Régional Livradois-Forez.

Naar onze mening is een gehele reconstructie van het molengebouw (dat jammer genoeg in 1992 op bizarre wijze "ontplofte") niet zinvol. We achten het wel belangrijk - en vanwege het wettelijk beschermd statuut is men daartoe ook gehouden - dat de bewaarde gevels en het overgebleven gietijzeren drijfwerk behouden blijven, b.v. via integratie in de beoogde nieuwbouw.

De vzw ASR (Abdij, Stad en Regio) ontwikkelt visies met betrekking tot deze watermolen, om de bestaande erfgoedelementen te restaureren en eventueel te integreren in een nieuwbouw. Hierbij zijn er contacten met o.m. de vzw Molenzorg Zuid-Limburg.

Lieven DENEWET

Zie ook: Sint-Truiden, Molen op Zerkingen

Katelijne Beerten, "Nieuwe themafietsroute langs molen", Het Belang van Limburg, 11.04.2018.
Sint-Truiden. - De vzw Stichting Abdij, Stad en Regio probeert al sedert enkele decennia het erfgoed en de geschiedenis van de abdij in Sint-Truiden te bewaren en te ontsluiten voor een groot publiek. Dat gebeurde in het verleden al met tentoonstellingen en publicaties. Nu smeedt de Stichting plannen rond de oude abdijmolen.
Het was woensdag 5 augustus 1992 toen de Truiense abdij letterlijk op haar grondvesten daverde. Er hadden zich methaangassen in de overwelfde beek opgehoopt, deze gistten wellicht door de warmte, en zorgden voor de ontploffing van de Cicindriabeek. Een deel van de abdij en de omgeving lag plots in puin... De oude abdijmolen werd echter nooit gerestaureerd en ligt er al even lang bouwvallig bij. De Stichting wil dit jaar haar focus op die molen leggen.
Maar eerst: beginnen bij het begin. Voor de Erfgoeddag kiest de Stichting dan ook voor een tentoonstelling rond de oude abdijmolen. Er werden bekende en onbekende foto’s verzameld, die vanaf zaterdag 21 april drie weekends lang te bekijken zijn. Verder zoomt de tentoonstelling ook in op de molens in de streek en focust ze niet enkel op de werking, maar ook op het belang van de watermolens voor de streek. Tijdens diezelfde weekends (21-22, 28-29 april, 1 en 5-6 mei) organiseert de Stichting ook fietstochten langs de molens in de streek. In een begeleide tocht van ongeveer 26 km maak je kennis met heel wat molenerfgoed in Haspengouw. Denk onder andere aan Stayenmolen, Halmaalmolen, Volmolen, Grevensmolen, Durasmolen en de Metsterenmolen. Tijdens de begeleide fietstocht is het zelfs mogelijk enkele van deze molens van dichterbij te bezichtigen.
En er is nog meer! De route is voortaan een nieuwe thematische fietsroute in Haspengouw. Wie niet kan meefietsen op de voorgestelde data, kan voortaan zelf op zoek naar het molenerfgoed. Daarvoor werkte de Stichting een kleine brochure met het parcours uit. Die is gratis te verkrijgen bij Toerisme Sint-Truiden. Een perfect excuus om te genieten van het prachtige landschap in Haspengouw!
Info: tentoonstelling in de Keizerszaal van de abdij, open van 14-17uur op 21-22, 28-29 april en 1, 5-6 mei), fietstochten vertrekken dezelfde data om 14u. Aanmelden bij Toerisme Sint-Truiden, 011 70 18 18 of info.toerisme@sint-truiden.be

Literatuur

Archiefbronnen
- "Manuaal van abt Willem van Rijckel" ("Livre abbé Guillaume de Ryckel"), 13de eeuw.
- Archief Onroerend Erfgoed Gent, Brief van Adriaen Linters (Provincie Limburg, Project Industrieel Erfgoed - PIE, Sint-Truiden) aan Jo De Schepper (Rijksdienst voor Monumenten en Landschapszorg - RMLZ, Gent), 04.03.1982.
- Archief Onroerend Erfgoed Hasselt, Opmetingsplannen van de dienstgebouwen van de Trudoabdij (waaronder de molen) door architecten Jos Martens en Herman Vanmeer, 1986.

Werken
- J. Behets, "De banmolens", in Ons Heem, XVIII, 1963-'64, p. 81-90
"Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen, Provincie Limburg arrondissement Hasselt", 6n / 2 (He-Z), Gent, Snoeck-Ducaju, 1981.
- J. Coenen, "Limburgsche oorkonden", 4 dln., Maaseik, 1932-1942.
- J. Grauwels, "Repertroium van de Limburgse molens (1807-1850)", in: Limburg, LV, 1970, p. 189-194.
- J.J. Hannes, "Provincie Limburg 1842-1844, uitgave van kadastrale statistieken", Brussel-Leuven, 1973, 2 dln.
- Veerle Jacobs e.a., "Molens in Sint-Truiden - Gingelom - Borgloon", Tongeren, Werkgroep Molenzorg Zuid-Limburg, 1983;
- G.K. Kockelberg, "Molens van Sint-Truiden", in: Ons Molenheem, Studiekring voor wind- en watermolens, Opwijk, jg. 30, nr. 4, okt.-dec. 2005, p. 86, ill.
- G. Simenon, "L'Organisation économique de l'Abbaye de Saint-Trond depuis la fin du XIIIe siècle jusqu'au commencement du XVIIe siècle, in: Académie Royale de Belgique, Classe des Lettres et des Sciences morales et politiques et Classe des Beaux-Arts, Mémoires, deuxième série, tome X, Bruxelles, Hayez, décembre 1912, p. 192-197; p. 202-203 en p. 400-401.Brussel, 1913 (met o.m. pachtcontract uit 1479).
- Petra Boekstal & Jozef Smeesters, "Langs Molenbeek en Melsterbeek in Sint-Truiden. De vier elementen", Sint-Truiden, Stadsbestuur, 2010, p. 36-43.
- H. Kesters, "De abdij te Sint-Truiden in de cultuurgeschiedenis der Nederlanden", Het Oude Land van Loon, VIII, 1953, p. 213-216.
- G. Simenon, "L'organisation économique de la pays de St. Trond depuis la fin du 13ième siècle jusqu'au commencemnt du 17ième siècle", Brussel, 1913.
- Ph. Van der Maelen, "Dictionnaire géographique du Limbourg", Brussel, 1835.
- J.E. Ulrix & J. Paquay, "Zuid-Limburgse plaatsnamen", Leuven-Brussel, 1932.
- Lieven Denewet, "Inventaris van de Limburgse watermolens met hun pegelhoogtes (1846-1849)", Molenecho's, 39, 2011, nr. 2
- Herman Holemans & Werner Smet, "Limburgse watermolens. Kadastergegevens: 1844-1980", Kinrooi, Studiekring Ons Molenheem, 1985, p. 80.
- "Langs Molenbeek en Melsterbeek in Sint-Truiden. De vier elementen", Sint-Truiden, Stadsbestuur, 2010 (Reeks: Open Monumentendag).
- "Sint-Truiden. Abdijstad. Actieplan voor de integrale en geïntegreerde ontsluiting van de religieuze as Subt-truiden. Dossier opgesteld in opdracht van het P.C.C.E. en van de stad Sint-Truiden", door het Studie- en ontwerpbureau Sien, het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur (CRKC) en door restauratie-architecte Sofie Beyen, Sint-Truiden, 2008-2009 (p. 48).

Persberichten
- Katelijne Beerten, "Nieuwe themafietsroute langs molen", Het Belang van Limburg, 11.04.2018.

Mailberichten
- Olivier Meert, 19.07.2012.
- Jos Van Nuffel, voorzitter Molenzorg Zuid-Limburg vzw, 14.12.2017.