De Gestelsemolen is een graanwatermolen met (verdwenen) onderslagrad in de Maalbeekstraat 101 op de Zwarte Beek.

De watermolen werd gebouwd voor 1700. We zien hem aangeduid op de Ferrariskaart (ca. 1775). In 1787 was hij voor drie vijfde delen eigendom van gravin douarière de Renesse. Zij liet een onderzoek uitvoeren om de toestand van de molen te kennen. Het besluit was dat de molen oud en bouwvallig en dringend aan herstelling toe was. Ze gaf hiertoe dan ook haar toestemming.

De Bestendige Deputatie van de provincie Limburg keurde op 13 december 1848 de vastgestelde pegelhoogte van 1,050 meter goed. De toenmalige eigenaar was Pierre Lebon, rentenier te Hasselt, eigenaar.

Eigenaars na 1840:
- voor 1844, eigenaar: Lebon Pieter (en consoorten), rentenier te Haselt
- 1865: kinderen en kleinkinderen en co, te Hasselt
- 1865, deling: Lebon Hubertina, echtgenote Bamps Jan, rechter te Hasselt
- 1874, verkoop: Vandersmissen-de Fooz Jan, eigenaar te Herk-de-Stad
- 1896: en kinderen
- 1912: de kinderen
- 1918, verkoop: Dirix-Van Eerdewegh Charles (Louis), molenaar te Paal
- 1929, gift: Dirix-Vanzier Felix, molenaar te Paal
- 1938, verkoop: Dirix-Lambregts Franciscus, molenaar te Paal

Toen hij in 1865 overleed, erfden de kinderen en kleinkinderen de molen. Onder hen was er Hubertine Lebon die met Jean Bampts, rechter te Hasselt, gehuwd was. Deze laatste kocht de molen. In 1880 was een zekere Vaneerdewegh eigenaar en molenaar. In 1885 huwde de dochter Vaneerdewegh met Louis Dirix, die zo in de watermolen terecht kwam. Na het overlijden van de oude molenaar Vaneerdewegh nam Louis Dirix in 1918 de zaak over. Hij had het deel van de andere kinderen gekocht. Zijn zoon Felix Dirix-Vanzier zou de zaak in 1929 overnemen. Een broer, Jean, haalde jarenlang met een kar de zakken graan bij de boeren op en bracht ze terug na het malen.

In 1929 werden grote verbouwingswerken gedaan. Het binnen- en buitenwerk werd volledig vernieuwd door molenbouwer Alexander Asnong uit Kuringen. Binnen, op de bovenverdieping, stond de graanmolen en de haverpletmachine. Er werd toen ook een dieselmotor geplaatst die bij een tekort aan water de molen kon doen draaien. Daar de oude beek teveel val had (ongeveer 3 meter), werd er een nieuwe gegraven. Nu kon de watertoevoer beter geregeld worden. Door ophoging bij het verbouwen, was het woonhuis ongeveer 1,50 m hoger komen te liggen dan de molen. Toen dieselolie gedurende de tweede wereldoorlog schaars werd, werd de dieselmotor vervangen door een elektrische motor.

De watermolen werd steeds minder gebruikt, zodat stilaan nog alleen de elektrische installatie in gebruik was. Sinds 1970 wordt er niet meer gemalen. Het gebouw werd verder gebruikt als landgebouw. In 1981 was het rad al verdwenen, enkel de wateras bleef nog over. Het molenhuis werd in 1987 zeer grondig gerenoveerd en ingericht als woning. Drie vervallen van respectievelijk 1,30 meter, 0,20 m en 0,20 meter zijn aanwezig. Op de linkeroever ligt het traject van de Oude Beek.

Natuurpunt kocht de vijvers van de Gestelse molen aan in 1994. Het toenmalig sluissysteem van de molen verhinderde de vismigratie tussen de Maelbeek en de Oude Beek. Daarom stelde Natuurpunt voor om vistrappen aan te leggen. Om de vissen de kans te geven om van de ene naar de andere beek te zwemmen, werd in 2004 een 800 meter lange sloot gegraven. Hiermee werd een hoogteverschil van 1,60 meter overwonnen via 12 vistrappen met telkens een hoogteverschil van 12 centimeter. Het project kostte in totaal 110.000 euro. De provincie Limburg en de visserijcommissie van de provincie Limburg kwamen voor bijna 50.000 euro in de kosten tussen.

Bouwkundige en technische beschrijving (Agentschap Onroerend Erfgoed, 1981)
Van deze molen werd circa 1928-1929 het binnen- en buitenwerk, evenals het sluisgestel volledig vernieuwd door de molenbouwer Asnong; later volgden nog enkele kleinere aanpassingen.
Buitenwerk: betonnen sluiswerk met betonnen stoel; volledig vervallen ijzeren onderslagrad; met banden verstevigde ronde houten molenboom (doorgezakt), welke door middel van een ingewerkte ijzeren tap rust op natuurstenen blok in houten peulen. Binnenwerk: houten kamwiel drijft via horizontaal rondsel met spillen een maalstoel op de bovenverdieping aan, en via een verticaal rondsel met spillen en drijfriem een haverpletmachine. Bij de verbouwing van 1928-'29 werd eveneens een dieselmotor ingeplaatst (Moës) welke een mechanische maalstoel met stenen op de verdieping aandreef; omstreeks de Tweede Wereldoorlog werd deze dieselmotor echter vervangen door de thans nog aanwezige ACEC-elektromotor.
Houten staande werk.

Albert VANDERAERDEN, Eugène WILLEMS & Lieven DENEWET

Sagen.
Spookhond ontmoet aan de Gestelse molen.
Enkele mensen die op de Buiting een tante waren gaan opzoeken, kwamen terug langs de Gestelse molen. Toen de mensen een grote wolfshond tegenkwamen, durfden ze haast niet meer verder te gaan.
------
Enkele mensen uit Gessel droegen een zwarte halsdoek op hun hoofd om naar de molen te gaan. Bij hun aankomst zweetten ze zo erg dat ze de doek van hun hoofd namen. Toen de mensen thuiskwamen, zagen ze dat hun halsdoeken vol luizen zaten.
Bron: C. Ooms, Leuven, 1968.

Literatuur

Lieven Denewet, "Inventaris van de Limburgse watermolens met hun pegelhoogtes (1846-1849)", Molenecho's, 39, 2011, nr. 2
Herman Holemans & Werner Smet, "Limburgse watermolens. Kadastergegevens: 1844-1980", Kinrooi, Studiekring Ons Molenheem, 1985.
Schlusmans F. m.m.v. Gyselinck J., Linters A., Wissels R., Buyle M. & De Graeve M.-Ch., "Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Limburg, Arrondissement Hasselt, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 6N1 (A-Ha)", Brussel - Gent, 1981.
Bert Van Doorslaer, "Met de stroom mee of tegen de wind in? Molens in Limburg", Borgloon/Rijkel, Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed, 1996;
Albert Vanderaerden & Eugène Wellens, "Onze Lummense molens, molenaars en bakkers", Lummen, Geschied- en Heemkundige Kring Groot Lummen, 1996, p. 66-67.
Jef Theunis, "De beken, vijvers en molen in de vallei van de Zwarte beek", in: Kiosk (Heemkundig tijdschrift van Beringen, Paal en Koersel), Beringen, jg. 12, 2006, nr. 1 (nr. 44), p. 50-60, ill.
"De molens van Paal", in: Kiosk (Heemkundig tijdschrift van Beringen, Paal en Koersel), Beringen, jg. 2, 1996, 3 (nr. 6); jg. 3, 1997, 2 (nr. 9).
"De Gestelse watermolen", in: Kiosk (Heemkundig tijdschrift van Beringen, Paal en Koersel), Beringen, jg. 3 (1997), 1 (nr. 8).
Mailbericht Isabelle Geukens, 06.12.2012 (vraag over de pegel)

Persberichten
PBVM, "Vissen nemen de trap van Paal", in: Het Nieuwsblad, 06.11.2004.
"Grootste vistrap van het land staat in Beringen", in: Het Belang van Limburg, 05.11.2004.
"Twaalf vistrappen verbinden de Zwarte met de Oude Beek", in: Het Belang van Limburg, 02.12.2003.
Paul Van Moll, "Holle wegen in ere hersteld. Buurtwegen worden gepromoot als trage wegen", in: Het Nieuwsblad, 10.01.2009.
Paul Van Moll, "Trage wegen", Het Nieuwsblad, 02.04.2010.