In Nederland is men doorgaans de mening toegedaan dat de windgedreven ontwateringsmolens (poldermolens, windwatermolens) een Hollandse uitvinding zouden zijn. Men beroept zich op een tresoriersrekening van Holland van rentmeester Philips van Dorp in het Algemeen Rijksarchief te ’s-Gravenhage. In 1407 droeg de Graaf van Holland de Heemraden van Delfland op naar Alkmaar of de directe omgeving te gaan om een onderzoek in te stellen naar de aldaar in gebruik zijnde molen die water uitwierp, gebouwd door Floris van Alkemade en Jan Grietensoen. Een tweede tekst uit 1408 spreekt ondubbelzinnig over een windmolen voor bemaling in het ambacht Zoeterwoude, gebouwd door dezelfde Floris van Alkemade.

Naar aanleiding van een rondleiding die ik op 30 juli 2006 gaf in de Hoosmolen van Gent/Drongen, werd mijn interesse voor dat watergemaal opnieuw gewekt. In augustus deed ik gerichte opzoekingen in het rijksarchief van Gent en vond er originele, perkamenten oorkonden uit 1316.

Op 10 februari 1316 kocht Simon Willebaert van zijn broer Jan gronden te Ekkergem in de nabijheid van de Leie, waaronder meersen tussen Ekkergem en Rooigem. Eén van deze gronden wordt nader gesitueerd: en[de] an tstic lands daer de hoesse molen up staet. Van deze transactie bleven de Vlaamse en de Latijnse notariële akten bewaard, die op dezelfde dag (10.02.1316) zijn gedateerd. We vinden er dezelfde goederen in opgesomd. (Rijksarchief Gent, Fonds kartuizers, Oorkonden, d.d. 1316, 10 februari).

Opvallend is dat in de Latijnse akte de hoesse molen weergegeven wordt als vennemolen! Toch wijst ook deze aanduiding (vennen of veen samen met molen), vooral in combinatie met “Hoosmolen” (van hozen of water opvoeren), naar de functie als poldermolen.

De eerste ons bekende vermeldingen van een polder-molen zijn dus de hoesse molen of de vennemolen in de Bourgoyenmeersen bij de Leie op de grens Drongen-Gent in 1316. Dit is een eeuw vroeger dan de vroegst vermelde poldermolen in Nederland (1407).

De eerste aanduidingen van de Molengracht (1367) en van de Leie tussen Drongen en Gent als het Molenwater (1397) bevestigen het vroege bestaan van de Hoosmolen. Deze Hoosmolen stond op dezelfde plaats als de huidige romp, die een aantal keren (o.a. in 1597 en 1701) werd herbouwd. De eerste vermeldingen hebben zeker betrekking op een windmolen en niet op een hand- of rosmolen om water te scheppen. De bronnen geven de Hoosmolen immers als vast referentiepunt weer, hetgeen een tijdelijke constructie (zoals een hand- of rosmolen) niet kan geven. Ook de eeuwenlange aanduiding van Molengracht en Molenwater wijzen op het langdurig voorkomen van een duurzame constructie.

We weten dat de Hoosmolen na zijn verdwijning tijdens de troebelen, in 1597 als een houten achtkante grondzeiler werd herbouwd en in 1701 in steen (de huidige achthoekige romp). De eerste Hoosmolen was in ieder geval ook van hout. Wellicht was het een staakmolen, waarvan de kast kleiner was. Op de kaart van Gent van Jacobus van Deventer (ca. 1560) zien we op de plaats van de Hoosmolen een staakmolen getekend.

Ten huize van Joseph Rousseau op het Dorp te Drongen werd op maandag 19 mei publiek verpacht, voor een termijn van negen jaren: de watermolen in de Bourgoyen, met verplichting voor de pachter, het water van de meersen te malen (advertentie in de "Gaztte van Gend" van 12 en 15 mei 1806). 

Eigenaars na 1830:
- voor 1834, eigenaar: Drongen, de Wateringen (elders: Bourgoyen, de Gemeenzaamheid)
- 01.07.1985, verkoop: Domeinen van de Stad Gent (beslissing burgemeester: voor openbaar nut een perceel grond met watergemaal en alle verdere aangelegenheden).

In 1852 werd de bemaling overgenomen door een stoommachine. Naast de molen kwam een hoge vierkante schoorsteen. Rond 1860 werden kap en gevlucht van de molen weggenomen. Het scheprad werd in 1897 vervangen door de nog bestaande Phoenix-centrifugaalpomp. In 1945 schakelde men over op elektrische aandrijving.

De stad Gent kocht het gebouw aan in 1985. In 1994 werd de Hoosmolen een beschermd monument en drie jaar later startte de stad een restauratieprogramma dat in 2004 werd afgerond. In de gerenoveerde molenromp maken een metalen wenteltrap en vloeren het mogelijk de romp tot boven te bezoeken en vele infopanelen te bekijken. De pomp uit 1897 werd weer in werking gesteld en is nu ingeschakeld in de waterbeheersing van het stedelijk natuurreservaat. Voor een bezoek, contacteer: Stedelijk Natuurreservaat Bourgoyen-Ossemeersen Driepikkelstraat 32, 9030 Mariakerke (Gent) tel.: 0032 9 226 15 01 e-mail: bourgoyen.educatie@gent.be.

Lieven DENEWET, Hooglede

Stenen achtkante poldermolen, grondzeiler. Deze polder, de Bourgoyen, werd al drooggemalen in het begin van de 14de eeuw. Voor de huidige stenen achtkant, stond er een houten achtkant, die in 1701 afbrandde. De huidige molen werd nog in hetzelfde jaar opgetrokken. Er was oorspronkelijk een scheprad. In 1852 werd de bemaling overgenomen door een stoommachine. Naast de molen kwam een hoge vierkante schoorsteen. Rond 1860 werden kap en gevlucht van de molen weggenomen. Het scheprad verdween in 1897. Tot in 1982 werd de centrifugaalpomp uit 1897 nog gebruikt dppr Gaston Mortier uit Mariekerke. Op het laatst werd ze elektrisch aangedreven. Die pomp werd uiteraard vooral gebruikt voor de afwatering van de Bourgoyen, maar kon dus ook omgekeerd werken, en water van de Leie het gebied inpompen (daar bestaan tabelletjes van). Dit gebeurde bij uitstek tijdens droge zomers (die van 1976 bijvoorbeeld). Tussen 1982 en nu herinneren we ons slechts één kurkdroge zomer, namelijk die van 1994. Toen plaatste de brandweer op de Leiedijk een grote dieselpomp om de sloten van de Bourgoyen gevuld te houden.

Ter gelegenheid van een nieuwe fase restauratie- en renovatiewerken aan dit molencomplex van de Bourgoyen kon de Dienst Stadsarcheologie in 2001 verscheidene bijkomende vaststellingen doen. De oostelijke watergang is nog grotendeels opgebouwd met goed behakte blokken witte kalkzandsteen. Meerdere ervan zijn op het dagvlak voorzien van steenhouwersmerken. Hun typologie verwijst naar een bouwfase in de 15de of het begin van de 16de eeuw. Voor het eerst werden er materiële sporen vastgesteld voor een bouwfase voorafgaand aan de nog grotendeels bestaande molenconstructie van 1702. Dit geldt ook voor een aantal restanten in de watergang aan de westzijde, aan de kant van de Leie. Enkele sporen in witte kalkzandsteen met fijne profilering duiden er op de aanwezigheid van een vroegere sluispoort. In het verlengde van beide muurdelen van de watergang werden houten palen ontdekt.

In 2000-2004 liet de stad Gent de molen renoveren, waarbij via een wenteltrap de molen opnieuw toegankelijk is tot boven. De pomp is na een stilstand van ruim 20 jaar weer demonstratief in werking gebracht. In de romp zijn infopanelen aangebracht die ons de geschiedenis en techniek van het pompgemaal tonen. De molen is maandelijks één namiddag opengesteld voor het grote publiek. Groepsbezoeken zijn mogelijk op afspraak. Voor reservatie, tel. 09 226 15 01 (Stedelijk Natuurreservaat Bourgoyen-Ossemeersen, Driepikkelstraat 32, 9030 Mariakerke).

Intekendatum: 08.11.2001, 10 u.
Molen: Drongen (Gent, O.-Vl.), Hoosmolen - stenen achtkante grondzeiler, poldermolen met (verdwenen) scheprad, thans met centrifugaalpomp
Bouwheer & ontwerper: Stad Gent, Departement Technische Diensten, Facility Management - Gebouwen
Opdracht: Herstellen pomphuis en interieur molenpomp van de Hoosmolen; o/cat. D24, kl. 1; 80 werkdagen
Plaats aanbesteding: Stadhuis, Botermarkt, 9000 Gent
* Deze openbare aanbesteding werd stopgezet; her-aanbesteding op 02.05.2002

Intekendatum: 02.05.2002, 10 u. (heraanbesteding van 08.11.2001)
Molen: Drongen (Gent, O.-Vl.), Hoosmolen - stenen achtkante grondzeiler, poldermolen met (verdwenen) scheprad, thans met centrifugaalpomp
Bouwheer & ontwerper: Stad Gent, Departement Technische Diensten, Facility Management - Gebouwen
Opdracht: Herstellen pomphuis en interieur molenromp, o/cat. D24, kl. 1; 80 werkdagen
Plaats aanbesteding: Stadhuis, Botermarkt, 9000 Gent
Offertes: De Rycke R. bvba, Beernem, €62.402,23; Ardicor nv, Ardooie, €66.086,20; Dhont René bvba, Destel-bergen, €67.790,06; Denys nv, Wondelgem, €74.463,53; Nijs P. nv, Deinze, €80.815,60; Beke nv, Oostkamp, €84.063,06; Collewaert bvba, Berlare, €131.506,13 (excl. btw
Toewijzing: De Rycke R. bvba, Beernem

Intekendatum: 06.11.2003, 10 u.
Molen: Drongen (Gent, O.-Vl.), Hoosmolen - stenen achtkante grondzeiler, poldermolen met (verdwenen) scheprad, thans met centrifugaalpomp
Bouwheer & ontwerper: Stad Gent, Departement Technische Diensten, Facility Management - Gebouwen
Opdracht: Restauratie pompgemaal; 40 werkdagen
Plaats aanbesteding: Stadhuis, Botermarkt, 9000 Gent
Offertes: Goeminne Christiaan & Zonen bvba, Merelbeke, €30.569; Nijs P. nv, Deinze, €43.076; Collewaert bvba, Berlare, €46.595,60; Bryon nv, Knesselare, €48.070; Van Britsom nv, Oostkamp, €122.678,05
Toewijzing: Nijs P. nv, Deinze
---------------------------------------------------------
Herstel pomphuis en interieur molenromp Hoosmolen Bourgoyen-Ossemeersen (23.01.2003)

Begin januari 2003 startten onderhoudswerken die het pomphuis en het interieur van de Hoosmolen, gelegen op het einde van de Mahatma Ghandistraat, Gent, opnieuw in ere moest herstellen. De uitvoering van de werken verliep in nauwe samenwerking met de Diensten Stadsarcheologie, Monumentenzorg, Leefmilieu en Natuurontwikkeling en de Technische Diensten van de Stad Gent. De aanneming zelf werd gerealiseerd door de firma bvba Rik De Rycke uit Beernem.

De Hoosmolen was oorspronkelijk een windmolen voor het droogmalen van het waterrijk gebied van de Bourgoyen. Deze scheprad-poldermolen, waarvan nu enkel de romp overblijft, is een waardevolle replica van de oorspronkelijke houten molen die in 1701 door een ongeluk afbrandde en in hetzelfde jaar werd herbouwd in steen. Dit verklaart de zeldzame achtvormige vorm van de romp.

Door de sterke industrialisering werd in 1857 toestemming verleend om een stoommachine te plaatsen. Hiervoor werd een schoorsteen gebouwd, net naast de romp en even later werd de overbodig geworden kap met wieken weggenomen. De stoommachine dreef eerst het scheprad en vanaf 1897 een centrifugaalpomp aan. Toen in 1945 werd geopteerd voor een elektrische aandrijving van de pomp, brak men de schoorsteen tot net boven de fundering af.

Enkele jaren geleden kwam de molen helemaal in onbruik en werd een pompgemaal geplaatst in een betonnen behuizing naast het verbindingskanaal. Deze pomp is nog steeds actief. De werken kaderen in een heropwaardering van de molensite. De molenromp wordt hiervoor uitgebouwd als toeristisch informatiepunt voor de natuurliefhebbers die een bezoekje brengen aan het Stedelijk Natuurreservaat Bourgoyen-Ossemeersen.

Vroeger werd de molenromp aan de buitenzijde al onder handen genomen. De bakstenen romp werd gereinigd, slechte voegen en stenen werden hersteld. Bovenaan werd het dakje vernieuwd en van een bovenlicht voorzien.

In 2001 werd het verbindingskanaal geconsolideerd: na reinigen werden aan beide zijden van het kanaal damwanden geplaatst om tot drooglegging te kunnen overgaan. Alle instabiele constructiedelen van natuur- en baksteen werden geconsolideerd, bijgewerkt of waar nodig vervangen en slecht voegwerk werd hersteld. Aan de uitmonding naar de Leie toe werd het kanaal met recuperatiesteen terug opgebouwd naar oorspronkelijk model. De duiker aan de zijde van het Stedelijk natuurreservaat werd eveneens opgeknapt alsook de overblijfselen van de fundering van de vroegere schoorsteen.

In 2003-2004 gebeurde de restauratie van de aanwezige industriële relicten zoals de elektrische centrifugaalpomp uit 1897. Binnen de molenromp maakt een metalen spiltrap en vloer het mogelijk maken om informatiepanelen te raadplegen die de geschiedenis van molen en reservaat uiteenzetten. Deze fase van uitvoering omvatte vooral onderhoudswerken aan de binnenzijde van de molenromp. Hier werden de muren gereinigd, het voegwerk hersteld en slecht baksteenmetselwerk vervangen. Achteraf werden alle muurvlakken gekaleid. Ook werd de bakstenen vloer hersteld en aangevuld met recuperatie baksteen. Metalen onderdelen aan de binnenzijde, alsook deze aan de buitenzijde in en rondom het verbindingskanaal werden gereinigd en behandeld en waar nodig hersteld of vervangen. Het pomphuis werd binnenin hetzelfde afgewerkt als de muren van de molenromp. Aan de buitenzijde werden de muren bepleisterd in een neutrale iets donkere kleur en werd de dakbedekking vernieuwd. Het pomphuis is een latere toevoeging en door een accentuering met bepleistering komt de molenromp meer tot uitdrukking.

Aan de bovenzijde van de molenromp werd op de nieuwe muurafdekplaat een bliksemafleiding voorzien. Het huidige houten brugje werd vervangen door een betonnen brugdek op boorpalen om de druk op het onderliggende duikergewelf te ontlasten. Door plaatsing van inox leuningen laat de brug toe dat onderhoudswagens van de Dienst Leefmilieu en Natuurontwikkeling toegang hebben tot het natuurreservaat maar dat zwaar verkeer niet mogelijk is. Uiteraard kunnen voetgangers en fietsers gebruik maken van de nieuwe overspanning. Tijdelijk werd het huidige houten brugje verplaatst naar de ander zijde van de molenromp, zodat toegang tot de Bourgoyen steeds verzekerd bleef. De totale kostprijs voor dit project was geraamd op 75.507,86 EUR.

Informatie

Departement Facility Management - Dienst Gebouwen, Pascal Jacobs, Sint-Salvatorstraat 16, 9000 Gent, tel. (09)266 58 65, fax (09)266 58 89, e-mail tdg@gent.be

Bevoegd

de heer Lieven Decaluwe, schepen van Milieuzaken, Gezondheidsbeleid en Openbaar Groen

Literatuur

Gedrukte bronnen
"Gazette van Gend", nrs. 1268 en 1269 van 12 en 15 mei 1806.

Werken
Lieven Denewet, "Niet Nederland maar Vlaanderen was de bakermat! Belangrijke archiefvondst. De eerste vermelding van een poldermolen: de nog bestaande "hoesse molen" bij Gent (1316)", in: Molenecho's, XXXIV, 2006, nr. 3, p. 170-190.
Lieven Denewet, "De Hoosmolen, een poldermolen in de Bourgoyenmeersen te Drongen", Molenecho's, XII, 1984, p. 1-124 (themanummer poldermolens);
Lieven Denewet, "Integratie van molens in Vlaamse landinrichtingsprojecten" (Bocholt, De Moeren, Drongen, Eggewaartskapelle, Zingem, Opitter), in: Molenecho's, XXX, 2002, nr. 2, p. 64-79;
Lieven Denewet, "De eerste poldermolen staat in Vlaanderen (Gent, Hoosmolen, 1316)", Land in zicht, LXXVI, 2007, 3, p. 4-5.
Lieven Denewet, "De oudste poldermolen stond in Drongen", in: Dronghine, Jaarboek, XXVI, 2007, p. 145-164.
Lieven Denewet, "The first known references to wind driven drainage mills: Ghent and Saint Omer (1316 / 1322)", in: "Drainage, Mills and Polders. History and Preservation", Report of the Themed Day at the 12th International Symposium on Molinology 8 June 2007, Putten, The Netherlands, 2007, p 19-23;
Lieven Denewet, "Ontstaan, verspreiding en structuur van de stenen achtkantige bovenkruiers in België", in: Molenecho's, XII, 1984, p. 357-377.
Lieven Denewet, "Nieuw scheprad voor de Hoosmolen te Drongen (Gent) in 1800", in: Molinologie, Periodieke uitgave van TIMS-Nederland/Vlaanderen, nr. 10, 1998, p. 1-3, ill., pl.;
G. D[eceuninck], "Lieven Denewet ontdekt oudste poldermolen van de Lage Landen. Een slag van de molen?", in: De Weekbode, editie Roeselare, 27.10.2006, p. 44.
Lieven Denewet [trad. Aimé Smeyers, FFAM], "La première mention d'un moulin d'assèchement nous vient des Flandres: le Hoosmolen à Gand, de 1316", in: Moulins de France, Revue de la Fédération Française des Amis des Moulins, n° 70, avril 2007, p.7-8, ill.
John Verpaalen, "De waterbemalingsmolen te Drongen: Uniek monument in de vergeethoek", in De Belgische Molenaar en Levende Molens, jg. 77 (1982), nr. 11 (november), p. 233-234, ill.;
Denis De Cloet, "De molens van Drongen na 1800", in: Dronghine (Heemkundige Kring van Drongen), Jaarboek, I, 1982, p. 20-22;
Paul Bauters, "Eeuwen onder wind en wolken. Windmolens in Oost-Vlaanderen", Gent, Provinciebestuur, 1985;
Piet Cassiman, "Over Drongense molens", in: Dronghine-Jaarboek, XVII, 1998, p. 167-170;
David Maes, "Drongense sprokkelingen: een nieuw "waterwiel" voor de Oostmolen", in: Dronghine, 1996, p. 223;
Maes David, Het resolutieboek van de Bourgoyen (1713-1796), Dronghine Jaarboek, XXVIII, 2009, p. 155-205.
Maes David, "Drongen in oorkonden van de Gentse kartruizers", Dronghine Jaarboek, XXVII, 2008, p. 67-82.
Merlevede Marijke, "Een nieuw boek: Caerte Boek Bourgoyen", Dronghine Jaarboek, XXV, 2006, p. 195-210.
Jan De Grauwe, "De Kartuis Koningsdal en Drongen", in: Dronghine-Jaarboek, V, 1986, p. 2-26.
Paul Bauters, "Oostvlaams molenbestand 1986", Gent, 1986 (Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen. Bijdragen, nieuwe reeks, 25);
"Inventaris van de wind- en watermolens in de provincie Oost-Vlaanderen naar gegevens van het Archief van het Kadaster. Tweede aflevering. De arrondissementen Eeklo en Gent", in: Kultureel Jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen, XV, 1961, 2 (Gent, 1962);
Herman Holemans, "Oostvlaamse wind- en watermolens. Kadastergegevens 1835-1990. Deel 2. Gemeenten D-E", Rotem, Studiekring Ons Molenheem, 1998;
Laleman M.-C. & Stoops G., "Stadsarcheologisch onderzoek in Gent", Archaeologia Mediaevalis 22, 1999, p. 68-70.
Vermeiren G., Vondstmeldingen. Mahatma Gandhistraat 30, Hoosmolen", Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent, XXII, 1998, 2, 71-73.
Laleman M.C. & Raeymakers E., "Vondstmeldingen. Mahatma Gandhistraat 30, Hoosmolen", Stadsarcheologie. Bodem en Monument in Gent, XXIII, 1999, 1, p. 85.
Laleman M., Raeymaekers, E., Steurbaut P. & Vermeiren G., "Mahatma Gandhistraat 30, Hoosmolen" In: "Archeologisch onderzoek in Gent 1999-2006", Gent, 2007, p. 83-87.
Laleman M.-C., Stoops G. & Vermeiren G., "Archeologisch onderzoek in Gent (O.-Vl.)", Archaeologia Mediaevalis, XXV, 2002, p. 62-65.