De oorsprong van de Harelbeekse watermolens gaat ten minste tot 1128 terug en tot in de 20ste eeuw bleef de maalderijfunctie op deze plek behouden. Enkele fragmenten, zoals een natuurstenen basisstructuur en enkele natuurstenen omlijstingen en hoekblokken, vormen nog een herinnering aan de molens die hier tijdens de Middeleeuwen en het Ancien Régime werkten.

Ze waren eigendom van de graaf en maalden voor een bepaald gebied, de 'ban'. Daardoor werden ze toen reeds 'grafelijke banmolens' genoemd. De onderdanen waren verplicht om daar hun graan te laten malen en dan een deel af te staan voor het werk en als belasting. Eerst was er alleen een graanmolen, maar achteraf kwamen er ook een mout-, olie- en schorsmolen bij. Zoals blijkt uit een document van 1198 van de graaf van Vlaanderen, Boudewijn IX, stond de graaf een deel van de opbrengst af aan een leerman, vermoedelijk omdat die het directe toezicht op de molen moest houden. Zo kreeg een zekere Roger, Kastelein van Kortrijk, een jaarlijkse rente van 20 sous, die hij, na goedkeuring door de graaf, aan het Harelbeekse Kapittel schonk in 1198. Dit recht zou het Kapittel behouden tot aan de Franse Revolutie in 1794.

Tijdens de woelige 14de eeuw (Guldensporenslag, Jakob van Artevelde, Zannekin, slag van Westrozebeke) werden de molens ook gebruikt als verdediging en tenslotte ook vernietigd. Vermoedelijk gebeurde dit in 1382 toen de Franse horden van Westrozebeke terugkeerden en ook te Kortrijk hun vernielzucht botvierden, o.a. in de Onze-Lieve-Vrouwekerk en in de Sint-Maartenskerk.

De molen werd telkens voor 6 jaar verpacht aan de meestbiedende, zoals blijkt uit de ordonnantiën (16de eeuw) door Keizer Karel uitgevaardigd. De pachtsom was groot, maar werd meer dan voldoende gerecupereerd. Eenmaal de som betaald was, pachtte de pachter immers niet enkel de watermolens, maar tevens een windmolen en het recht op de Leiesluis. Voor elk schip dat doorheen de sluis moest werd aan de pachter een zeker tolgeld betaald. De sluis hoorde bij de molens, want zij verzekerde het nodige verval van het Leiewater, nodig om de molenraderen te laten draaien. Op die manier regelde de molenpachter dan ook het peil van de Leie en daarmee de bevaarbaarheid in de richting van Gent. Kwam er uit de richting van Kortrijk weinig water aan, dan moest de sluis het ophouden om het nodige verval te verzekeren. Gevolg was natuurlijk dat de bevaarbaarheid in de richting van Gent daaronder sterk kon lijden, en dat de Leie soms zelfs totaal onbevaarbaar werd. Daar de pachter het Leiepeil soms wat te veel in zijn eigen voordeel regelde en op die manier de bevaarbaarheid in gevaar bracht, stelde de magistratuur in de loop van de 16de eeuw een zomer- en winterpeil in.

Toponymische vermelding uit 1570: "de straete gaende vande Varewyc (te Kuurne) naer de Watermeulen". 

In de 18de eeuw was François Parquet "pachter van H.M.'s vrije banmolens tot Harelbeke".

In de "Gazette van Gend" van 9 augustus en 5 september 1798 verscheen de volgende in het Frans gestelde advertentie. Op 28 thermidor jaar VI worden door de Centrale Administratie van het Leiedepar-tement te Brugge verkocht, als behorende tot de Nationale Domeinen: zes water- en windmolens te Harelbeke, voort-komende van het Oud Gouvernement, en actueel gebruikt door N.N. Buyse. Aangeboden voor 27.734 frank. Geschat op een (jaar)inkomen van 10.000 £; kapitaal van 200.000 frank.

In de "Gazette van Gend" van 30 december 1802 verscheen een Franstalige advertentie vanwege de ontvanger van de Nationale Domeinen, waarin op 10 januari 1803 de verpachting wordt aangekondigd van de vier watermolens op de Leie te Harelbeke, en dit voor een termijn van drie jaren. Inlichtingen in het kantoor der Onder-prefectuur en der Nationale Domeinen te Kortrijk.("Gazette van Gend", nr. 917 van 30 december 1802, of 9 nivôse jaar XI)

Het watermolencomplex bestond in 1834 uit:
kadasterperceel A1109: graan- en volwatermolen
                        A1111: graanwatermolen
                        A1112: olie- en bleekblauwwatermolen

De Bestendige Deputatie van de provincie West-Vlaanderen gaf op 3 oktober 1836 de toelating aan Henricus Vercruyse-Bruneel tot vergroting van de watermolens en plaatsing van een stoommachine voor graanmolen en olieslaan.Het huidige complex, dat over de oude Leiearm heen gebouwd is, dateert uit de periode 1830-1850. De sluitsteen met datum 1849 verwijst hiernaar.

Omstreeks 1850 had het gebouw reeds grotendeels zijn huidig uitzicht verkregen (6 bouwlagen - 13 traversen) met uitzondering van het plat dak boven de 6de tot 8ste traverse (recente silo's). Er werden verscheidene malen verbouwingen uitgevoerd, met name na branden in 1884 en 1942, maar het algemene concept van het gebouwencomplex bleef bewaard. Interessante elementen zijn onder meer de waterturbine, die de oude en minder efficiënte waterraderen verving, en de schoorsteen op vierkant grondplan. De schoorsteen dateert uit het tweede kwart van de 19e eeuw en is typisch voor de fabrieksschoorstenen uit die tijd. Hij duidt de plaats aan waar de eerste stoommachine stond. De Oude Molens werden in 1870 uitgerust met een nieuwe stoommachine van 121 pk die door het constructiehuis Ch. Nolet was gebouwd. Deze machine bleef er in gebruik tot eind 1910. Zowel schoorsteen als waterturbine zijn getuigen van de wijze waarop een oude maalderijsite aan de industrialisering aangepast werd en aldus tot ver in de 20ste eeuw kon overleven. Belangrijk in de site is de wijze waarop zij visueel de groei van een traditionele banmolen naar een 19de en begin 20ste eeuwse industriële maalderij illustreert (met annex dan nog het nieuwe moderne bedrijf, dat nog gedeeltelijk op een oude technologie beroep doet).

De expansie die het bedrijf kende, vertaalde zich in 1864 in de bouw van de Nieuwe Watermolens op enige afstand van de oude watermolens (zie deze webpagina). In 1880 werd de maatschappij Vercruysse-Declercq-Vanneste opgericht met de bedoeling de rentabiliteit van beide watermolens te verhogen. Eén van de maatregelen was de vervanging van de waterraderen door waterturbines, waarvin in de oude watermolens nog één Francis-turbine die een kracht van 45 pk ontwikkelde, bewaard bleef. Na een hevige brand in zowel de oude als de nieuwe watermolens werd de maatschappij in 1895 omgevormd tot de S.A. Les Frères Vercruysse; Bij de overname in 1920 door Ernest Vanherpe werd deze gewijzigd in de NV Watermolens.
Van de vroegere banmolens resten nog de basisstructuren in natuursteen, een aantal natuurstenen, omlijstingen en hoekblokken (centraal gelijkvloers gedeelte). De verdere ontwikkelingen worden gekenmerkt via opeenvolgende bouwnaden, met daarbij de zeer typische externe sporen van de eerste vormen van het gebruik van mecharnische drijfkracht (o.m. de vierkante schouw).

Opmerkelijk is tenslotte het houten O.L.V.-beeld aan de oostgevel van het pand (18de eeuw?).

De molen werkte tot vlak na de Tweede Wereldoorlog. Maar toen viel hij stil en begon de verkommering. Dank zij beschermingsacties door molenverenigingen (onder impuls van Molenzorg Vlaanderen vzw) en vooral door de aankoop door Lofting Group nv uit Gent bleef de site behouden. De procedure liep niet van een leien dakje, maar op 14 juli 1998 tekende Vlaams Minister van Cultuur Martens de definitieve bescherming als monument. Hij zag geen problemen in een herbestemming van de molen. Lofting Group nv gaf het gebouw een andere functie, met de inrichting van woningen (lofts) in het gebouw. Alle authentieke elementen bleven behouden.

De vzw Banmolens Harelbeke (zetel te Deinze) heeft nog steeds het plan om, samen met Ecopower cvba, de Francis-turbine van de Banmolens restaureren voor de opwekking van groene stroom, maar de uitvoering wordt vertraagd door de wetgeving op de vrije vismigratie.

Eigenaars:
- tot einde 18de eeuw (inbeslagname door de Fransen): de graaf van Vlaanderen
- 1797, gebruiker: Buyse
- 1828, verkoop: Buyze Pierre en consoorten, te Kortrijk
- 22.03.1834, deling: (en akte d.d. 19.11.1834) a) Vercruysse-Bruneel Henri, koopman te Kortrijk en b) Bruneel Amand Ferdinand, te Kortrijk (notaris Lefevere)
- later, eigenaar: a) Vercruysse Marie, zonder beroep te Kortrijk, b) Vercruysse Aloïse, handelaar te Kortrijk, c) Vercruysse Charles, handelaar te Kortrijk, d) Vercruysse Amand, handelaar te Kortrijk, e) Vercruysse Prudence, echtgenote Nolf, handelaar te Kortrijk, f) Vercruysse Eugenie, echtgenote Soudan, handelaar te Kortrijk en g) Vercruysse Frebonie, zonder beroep te Kortrijk.
- 24.07.1857, verkoop: Vercruysse-Bruneel Dominicus en consoorten, eigenaar te Kortrijk (notaris Crouckhants)
- 04.09.1862, deling: a) Vercruysse Arsène, zonder beroep te Kortrijk en b) Vercruysse Victor, zonder beroep te Kortrijk (notaris Crouckhants)
- 30.11.1880, verkoop: Vercruysse Victor, fabrikant te Kortrijk (notaris Carette)
- 30.11.1880, maatschappij: Maatschappij 'Les frères Vercruysse' te Kortrijk (notaris Carette)

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Stadsarchief Menen. Stuk van 29 december 1797 (mededeling Luc Desloovere, Menen)

République française.
Extrait du Registres aux Arrêtés de l'Administration centrale du Département de la Lys.

L'Administration Centrale du Dép(artemen)t de la Lys

Vû les procès verbaux d'estimation 1° de six moulins autrefois bannaux situés à Haerlebeck (= Harelbeke) provenant de l'ancien gouvernement occupé par le citoyen Buyse (hoirs) dressé par l'expert Ovyn à Courtray.
2. De trois moulins situés à Menin canton dudit lieu provenant aussi de l'ancien gouvernement occupé par le c(itoy)en Eugène Vandenberghe dressé par l'expert l'Hermite à Roulers.

Considérant que d'après la Loi du 8 Avril 1793 rappelée à l'article 10 de l'instruction du com(missai)re du gouv(ernemen)t Bochet la vente des moulins appartenans à la nation placés sur des rivières ou cours d'eau ne pourront être aliéné qu'après qu'il aura été vérifié que leur conservation ne cause aucun dommage aux propriétés nationales et que leur destruction ne deviendra point nécessaire au dessèchement des marais.

Considérant que cette formalité n'a point été remplie à l'égard des moulins cidessus mentionnés.

Oui le Commiss(ai)re du D(irectoi)re Exécutif

Arrête

1° Il sera procédé à cette vérification sur la réquisition du Commis(sai)re du Directoire près cette Administration par l'ingénieur du Dép(artemen)t en présence de deux officiers municipaux des cantons respectifs sur le territoire desquels se trouvent les dits moulins.

2. Les procès verbaux de vérification seront soumis à l'avis des Administrations m(unicipa)lles et envoyés à l'Administration centrale qui statuera ainsi qu'il appartiendra.

3. Expédition du présent sera faite au Com(missai)re du D(irectoi)re près cette Adm(inistrati)on et aux adm(inistrati)ons m(unicipa)lles.

Fait en séance à Bruges le 9e Nivôse an 6 (29 décembre 1797). Présens les Citoyens Hennessy Président, Guimard, Tarte, Chomel, Vanpraet Administrateurs, Baret com(missai)re du D(irectoi)re Exécutif et de Ceinssart secrétaire en chef.

Pour expéditon conforme
(get.) Hennessy
N. Jullien

-------------------------------

Intekendatum: 2000
Molen: Harelbeke (W.-Vl.), Banmolens, (Oude Watermolens - industriële watermolen met Francis-turbine, gerenoveerd tot lofts en kleine waterkrachtcentrale
Bouwheer: Lofting Group nv, Gent (Rudy Leroy
Ontwerper: ASA bvba (Atelier voor Stedelijke Architectuur) - Restyling Groep Projectmanagement, Gent
Opdracht: Restauratie en renovatie tot lofts
Plaats aanbesteding: Lofting Group, Keizer Karelstraat 170, 9000 Gent
Toewijzing: Algemene Bouwonderneming De Bouw, Gits (Hooglede)

Intekendatum: 30.08.2005, 15 u.
Molen: Harelbeke (W.-Vl.), Banmolens, Oude Water-molens - watermolen met Francisturbine, ingericht met lofts
Bouwheer: vzw Banmolens, Deinze
Ontwerper: Arch.bureau ASA bvba, Gent (Christa Lievens)
Opdracht: Aanvraag tot deelneming aan de onderhandelingsprocedure voor het uitvoeren van bouwwerken voor hydromechanische installaties: restauratie waterturbine; o/cat. D24, kl. 2 of 3
Plaats aanbesteding: vzw Banmolens, Stationstraat 58 (bus 2), 9800 Deinze
Toewijzing: Ecopower cvba, Berchem (Antwerpen)

Gendschen Mercurius, nr. 1016, dd° 20.01.1828
Watermolens en korenwindmolens te Harelbeke en Kortrijk, 1828
Koopveiling door notaris De Deken (Kortrijk) op 22.01.1828 (derde zitting en toewijzing) in de hostellerie den Gouden Leeuw, Grote Markt, Kortrijk, van de Watermolens te Harelbeke (“met de geregtigheid der daaraan klevende watervallen op de riviere de Leye”), benevens drie Korenwindmolens, met gebouwen en erf, gelegen te Harelbeke en Kortrijk. Het jongste verhoogde bod bedraagt 30.000 Ndl. gld. voor de watermolens en 3.400 Ndl. gld. voor de drie windmolens.
De Watermolens te Harelbeke bestaan uit vier verschillende watermolens, waarvan er drie éénzelfde waterval hebben, ter breedte van 1 el 1 palm 9 duimen bij een hoogte van 3 ellen 2 palmen 7 duimen en 3 strepen, terwijl de vierde een waterval heeft ter breedte van 1 el 4 palmen 8 duimen 8 strepen bij een hoogte van 2 ellen 6 palmen 7 duimen 8 strepen; er is genoegzaam water ten behoeve van “graanmolens, moutmolens, volmolen, oliemolen, blauwselmolen, tarwe-, bonen- en boekweiten bloempelmolen”. De kracht van deze watervallen mag berekend worden op ten minste die van 140 paarden. De gebouwen zijn sterk en de werktuigen nieuw. (Van de korenwindmolens wordt geen aparte beschrijving gegeven.)

Referentie: BE RAK, Archief Groeningeabdij (516-559), nr. 1.
Naam: Cartularium van de Groeningeabdij te Kortrijk
Datering: (1164) 1627-1780
Beschrijvingsniveau: archiefbestanddeel
Omvang: 1 deel
f. 51v-52r:
Authentiek afschrift van de akte, verleden voor Boudewijn IX, graaf van Vlaanderen, waarin Walter van Harelbeke, clericus van de graaf, aan Radulphus van Passendale en diens vrouw een rente van 28 razieren tarwe op de molen van Harelbeke, 6 hoet haver op de Spijker in Harelbeke, en een jaarrente van 8 schellingen 4 denieren koopt. Hendrik, broer van de graaf, aan wie deze goederen in leen toebehoren, maakt ze over aan Walter, aan dezelfde voorwaarden als deze waaraan Radulphus ze van Hendrik hield.
1199, 15 juli.
ANDERE VORMEN: Origineel: Rijksarchief te Kortrijk, Archief van de Groeningeabdij, nr. 196. Uitgave: PREVENIER W., De oorkonden der graven van Vlaanderen (1191-aanvang 1206) (Koninklijke Commissie voor Geschiedenis. Verzameling van de akten der Belgische vorsten, 5), II, Brussel, 1964, p. 248-249. Uitgave van een vidimus uit 1334: VAN DE PUTTE F., Analectes concernant Harlebeke, in Annales de la Société d’émulation pour l’étude de l’Histoire et des Antiquités de la Flandre, 27, 1875, p. 131-132. Het vidimus zelf was in privébezit van kanunnik Van de Putte. Regest: VAN DORPE B., De abdij van Groeninge, in Handelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk. Nieuwe Reeks, 25, 1951-1952, p. 77.
Latijn.
f. 52r-v: Vlaamse vertaling van voorgaande akte. 1199, 15 juli.
f. 52v-53r: Uittreksel uit een rekening van de generaal ontvanger van West-Vlaanderen inzake de betaling van de rente op de molen van Harelbeke. [begin 17de eeuw].
f. 53r-54r: Afschrift van een nota van Adriaen Bonte, baljuw van de abdij, aan Jan van den Berghe in Brussel en raadsheer Dennetires inzake de rente van de abdij op de watermolen van Harelbeke. [begin 17de eeuw].
f. 54r-v: Authentiek afschrift van een authentiek afschrift van een akte waarin Filips de Goede, hertog van Bourgondië en graaf van Vlaanderen, de vrijheid van de abdij bekrachtigt om graan te malen waar ze dat wil en de verplichting van de pachters van de molen van Harelbeke om twee mud tarwe aan de abdij te betalen. 1432, 20 februari (n.s.).
ANDERE VORMEN: Origineel: Rijksarchief te Kortrijk, Archief van de Groeningeabdij, nr. 265. Uitgave: VAN DE PUTTE F., Speculum Beatae Mariae Virginis ou chronique et cartulaire de l’abbaye de Groeninghe à Courtrai publiés d’après les documents originaux, Brugge, 1872, p. 63-64. Regest: VAN DORPE B., De abdij van Groeninge, in Handelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Kortrijk. Nieuwe Reeks, 25, 1951-1952, p. 100.
Het afschrift geeft als datum 15 februari. Uit het origineel blijkt echter dat de oorkonde dateert van 20 februari.
f. 54v-55r: Authentiek afschrift van de akte waarin de schepenen van Kortrijk verklaren dat wie in de oude abdij woont, vrij is gebruik te maken van de molen van Marke, die de abdij toebehoort, en niet verplicht is te malen in de watermolen van Harelbeke.
1554, 27 januari (n.s.).
ANDERE VORMEN: Origineel: Rijksarchief te Kortrijk, Archief van de Groeningeabdij, nr. 270.

Literatuur

Archiefbronnen
Rijksarchief Gent, Fonds St.-Pieters, II, 1061 - J. de Coster, Landboek 1764-1778), waarin: De “Waeter Molens” op de Leie te Harelbeke, 18de eeuw
Rijksarchief Gent, Fonds St.-Pieters, II, 1061 - J. de Coster, Landboek 1764-1778)
Stadsarchief Menen. Stuk van 29 december 1797 (mededeling Luc Desloovere, Menen - zie bijlage)
Stadsarchief Ieper, Kasselrij Ieper, 6de reeks, nr. 83xx (pachter François Parquet, 18de eeuw - mededeling Johan Beun, Ieper)

Gedrukte bronnen
'Gendschen Mercurius', nr. 1016, 20.01.1828.
"Gazette van Gend", 9 augustus en 5 september 1798 of 22 thermidor en 19 fructidor jaar VI.
"Gazette van Gend", nr. 917 van 30 december 1802, of 9 nivôse jaar XI.

Werken
K. De Flou, Toponymie van Westelijk Vlaanderen..., Brugge, dl. XVII, p. 101-103.
M. Coornaert, Watermolens en hilteweren in West-Vlaanderen, Jaarboek van de Geschied- en heemkundige kring De Gaverstreke, 1980, p. 45-53 (47).
Jeroen Cornilly, "Monumentaal West-Vlaanderen. Beschermde monumenten en landschappen in de provincie West-Vlaanderen. Deel 1. Arrondissementen Ieper, Kortrijk, Roeselare, Tielt", Brugge, 2001, p. 52;
Marianne Vermeulen, "De grafelijke Banmolens op de Leie te Harelbeke", in: De Gaverstreke, XIII, 1985, p. 141-147;
Eddy Glorieux, "De watermolens op de Leie", in: Onze Molens, Water-, wind- en rosmolens in Harelbeke - Bavikhove - Hulste - Stasegem", Harelbeke, 1990, p. 6-16;
Hil. Van Overbeke, "De banmolens van Harelbeke", in: Toerisme, IV, 1925, p. 434-438, overgenomen in: De Gids, 1990, nr. 29, p. 1-7;
J. Vangaver, "De banmolens van Harelbeke door de eeuwen heen", Harelbeke, 1947;
Molenzorg vzw, "Samen in de ban voor de Banmolens van Harelbeke", Molenecho's, XXVI, 1998, 2, p. 59.
Lieven Denewet, "Bescherm de 900 jaar-oude Banmolens van Harelbeke!" (steunactie), in: Molenecho's, XXVI, 1998, nr. 2, p. 60;
Lieven Denewet, "Ontmantelingen als aanloop tot restauratie - 2" (Bikschote, Boechout, Denderwindeke, Geel, Harelbeke, Pittem, Zarren), in: Molenecho's, XXX, 2002, nr. 3, p. 83-89;
G. Declercq, "De banmolens van Harelbeke", in: De Leiegouw, XXII, 1980, p. 93-94.
Herman Holemans, "Westvlaamse wind- en watermolens. Kadastergegevens 1835-1990. Deel III. Gemeenten H-J", Kinrooi, Studiekring Ons Molenheem, 1995.
Aagje Vanwalleghem & Silvie Creyf, "Inventaris van het bouwkundig erfgoed, Provincie West-Vlaanderen, Gemeente Harelbeke, Deel I: Stad Harelbeke, Deel II: Deelgemeenten Bavikhove en Hulste, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen WVL42", 2009.DJW,
Pierre Mattelaer, De watermolens van het Leiegebied, De Leiegouw, jg. 2009.
Paul Huys, "De grafelijke domeinrekeningen, een eersterangsbron voor de molengeschiedenis (Enkele Westvlaamse molens anno 1444)", Biekorf, jg. 86, 1986.