De Kruisstraatmolen of Berghes molen is een driezolder-staakmolen, op de hoek van de Vladslo- en de Steenstraat, op 400 meter ten noordwesten van de kerk van Werken. De molen is thans ingericht als korenmolen maar was op zijn vroegere standplaats (in Torhout) destijds eveneens een oliemoeln.

Bruno Spyckynck, bakker en winkelier van Werken, kreeg op 2 maart 1876 de toestemming van de Bestendige Deputatie van de provincie West-Vlaanderen, om een houten graanwindmolen op te richten op een perceel land van 12 aren groot dat hij onlangs aangekocht had in het gehucht "Kruisstraat". De aanvraag dateerde van 29 december 1875. Burgemeester Auguste Sabbe van Werken liet de procedure de commodo et incommodo instellen. Er kwam geen verzet. Het college van burgemeester en schepenen verstrekte op 26 januari 1876 een gunstig advies. Volgens het bewaarde plan in het dossier lag de bouwplaats op meer dan 20 meter van de openbare weg.  De molen werd overgebracht uit Roeselare (Molen Caytan of Biebuyck in de Noordstraat) en kwam op de hoek van de Vladslo- en de Steenstraat, op 400 meter ten noordwesten van de kerk van Werken.

Al in 1880 werd hij enkele meters verplaatst, verder af van de Steenstraat, naar de huidige standplaats. Désiré Vandenberghe-Hoet kocht de molen, die met twee steenkoppels was uitgerust, aan in 1881. Zijn weduwe en kinderen erfden de molen in 1912. Nog hetzelfde jaar kwam de molen bij deling toe aan Hector Vandenberghe-Warmoes, die zowel molenaar als herbergier was.

De molen werd vernield in het eindoffensief van 1918. Hij werd vervangen door de Sneppemolen, een driezolder-staakmolen aan de Roeselaarseweg te Torhout, waarvan na 1918 enkel de molenkast nog overbleef. De overbrenging gebeurde in 1921. De Sneppemolen werd in Torhout opgericht in 1836, terwijl op de huidige staak en op een zolderbalk telkens het jaartal "1773" staat. De Sneppemolen was dus op zijn beurt een overgebrachte molen. Een andere inscriptie te Werken verwijst naar molenaar Charles Van Louwe die in 1876 de Sneppemolen had gekocht.

Hector bleef molenaar tot in 1928 zijn broer Jules Vandenberghe-Neyrinck het werk overnam. Jules was de vader van de laatste beroepsmolenaar, André Vandenberghe-Trio (1914-1979) die begin de jaren 1930 begon te malen. André wilde mee zijn met zijn tijd en had oog voor nieuwigheden. Hij liet de molen uitrusten met twee Nederlandse wiekverbeteringssystemen: die van Van Bussel ("verbusselde roeden") in 1933 en van Faüel ("fokwieken") in 1948. Van deze fokwieken kreeg André Vandenberghe voor 100 gulden de volledige tekening  ter beschikking, met het recht om ze op zijn molen te Werken aan te brengen. Faüel kwam in mei 1948 zelf proefdraaien. Wat hij niet wist, is dat ondertussen ook de Grijspeerdmolen van Gits met zijn systeem was uitgerust. Er bleken nog enkele aanpassingen nodig te zijn, zoals met de regulator en de veren. De molenaar was er erg tevreden over en beschreef het systeem 1956 als volgt:  "Deze fokwiek bestaat uit een kleine plank van 90 cm breed met opstand van 4 tot 16 cm, met een draaibord van ongeveer 4 m op ieder einde dat automatisch kan in werking gezet worden en naar willekeur kan open- en toegedaan worden op 50-60-70-80 per minuut. Bij stilstand voor storm kan men tot boven toe met de hand open zetten. Met dergelijke windplank kan men veel kracht bijzetten en terug afnemen: de mulder is bij stormweder zijn molen volkomen meester, vermits dat het de enige uitvinding is die veel kracht kan geven en deze geleidelijk kan afnemen".

Aangezien de molen beschermd was als monument (14 april 1944), kon André Vandenberghe overheidssubsidies bekomen bij de grote herstellingswerken in 1955-1956. Deze kostten, inclusief de meerwerken, 273.050 frank en werden gedragen door de eigenaar (25%), de staat (35%), de provincie (20%) en de gemeente Werken (20%). Molenmaker Charles Peel uit Gistel voerde de werken uit,  een ontwerp van E. Defour (architect-secretaris van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen). Alfred Ronse uit Gistel trad op als molentechnicus. De werken omvatten: vernieuwen van de wieken, staart, baan- en pinnesteen, bedekking van het teerlingkotdak en het molendak met asbestcementleien, het verstevigen met ijzer van de steenbalk, brasem en muts. Verder werd in de "hel" een builmolen geplaatst. De grootste onkost (113.350 frank) was het leveren en plaatsen van nieuwe geklinknagelde roeden van Verhaeghe uit Ruddervoorde. Voor het vervoer werd 1650 frank aangerekend. Twee molenzeilen kostten 11.340 frank.

André Vandenberghe hield de molen beroepsmatig in werking tot einde 1975. Hij maalde soms ook met een mechanisch aangedreven maalsteenkoppel in het achthoekige bakstenen teerlingkot. De aandrijfmotor bevond zich in een naastliggend gebouwtje. De motor en het steenkoppel werden in de jaren 1980 verkocht aan Frans Demedts van het molen- en stoommuseum te Essen-Wildert (provincie Antwerpen). 

De gemeente Kortemark kocht de molen in 1988 aan, nadat de stad Brugge al een bod had gedaan met de bedoeling hem als vierde molen  te plaatsen op de Kruisvest (bij de Dampoort). Daarop volgde het herstel van de molenwal en de aanleg van een recreatieplaats.

Vanaf 1992 waren er diverse restauratiefases. De firma Verstraete uit Rumbeke voerde, in samenwerking met vrijwilligers van de vereniging "Wullepitmolen vzw" in 1992 de volgende werken uit: vervanging van de windpulm, het hekwerk en de windborden van het gevlucht. Men kan hierbij wel betreuren dat de restanten van de fokstoelen werden afgehaald en door klassieke windborden werden vervangen. Op 30 september 1992 draaide de Kruisstraatmolen weer voor de eerste keer met als molenaar de kersvers gediplomeerde oud-Zarrenaar Jos Demarée. De molenzeilen werden vervangen in 1993 en de buitentrap in 1996. Dan werd ook het maalwerk van de voormolen hersteld. In 1999-2000 werden de molenroeden geschilderd, de molenstenen gescherpt, het maalwerk geregeld en de kammen van de voormolen vervangen. Tevens werden de muren van het teerlingkot behandeld en de oregonbeplanking van de voor- en zijwegen van de molenkast vervangen.

Doordat de molen een zachte restauratie had ondergaan in 1992, behield hij binnen zijn oorspronkelijk authentiek karakter. De oude inscripties zijn er ook nog:
- op de standaard: 1773
- op een zolderbalk van de maalzolder: IADH 1773
- op een kruisplaat: 1859
- op een weegband van de maalzolder: A. DHEERE / 1857
- op de molenas 1875
- verder ook nog: C. VAN LOUWE, GEL VAN LOUWE 1892, A. VAN DEN BUSSCHE, J. JOYE, H. TEMPELAERE

In 2010-2011 voerde Nijs P. nv uit Deinze grote uitwendige herstellingen uit, naar een ontwerp van Architecten Rabaut uit Diksmuide: aan de wanden (nieuwe beplanking), nieuwe kap, nieuwe bedekking van windweeg en kap met kunstleien, nieuwe deuren in het teerlingkot, elektriciteitswerken en investeringen in de onmiddellijke omgeving van de molen. De werken werden geraamd op 119.188 euro.

Vrijwillig molenaar Sylvan Deseure nam in 2000 - hij was toen 17 jaar - de fakkel over van Jos Demarée. Sylvan was negen toen hij al niet meer uit de buurt van de Kruisstraatmolen weg was te slaan. Op zijn 14de kende hij meer van molentechniek dan jan-met-de-pet en op zijn 17de haalde hij het diploma van molenaar én meteen ook de pers als jongste molenaar van het land. Sylvan volgde een opleiding als schrijnwerker en werkt momenteel bij het montagebedrijf Degraeve in Kruishoutem. Hij voert zelf kleine herstellingen uit. Zo verving hij in 2004-2005 twee molenstenen en de zoldervloeren (ribben en beplanking), zodat de molen weer op een veilige manier kan worden bezocht. In het voorjaar 2016 vernieuwde hij het balkon en de trapleuning, gaf de trap een nieuwe olielaag, plaatste een vijftigtal nieuwe schedelatten, nieuwe windborden, nieuwe teerlingblokken. Hij vernieuwde het dak en de schalies van het teerlingkot. Hij installeerde in het teerlingkot een elektrisch aangedreven steenkoppel. De molen is voorzien van twee steenkoppels (vangwiel: 52 kammen, voorwiel: 44 kammen) en een graankuiser in de steenzolder, een haverpletter in de maalzolder en een builmolen in de hel of onderste zolder.

Sylvan Deseure kocht in 2014 de stenen Tarandusmolen in Dikkelvenne (Gavere, O.-Vl.), met de bedoeling hem maalvaardig te herstellen. Gelukkig blijft hij de Kruisstraatmolen trouw: hij laat die draaien op minstens elke tweede zondag van april tot en met september (14-18 u.) en op molendagen (de hele dag). Een hoogtepunt vormt de jaarlijkse Kortemarkse Molendag op de eerste zondag van juni.

Op zaterdag 1 oktober 2016 kreeg de molen op de site van de Tombeekmolen in Overijse het kenteken “Actieve Molen 2016” uitgereikt. Deze nominatie gebeurde door het Molenforum Vlaanderen vzw (www. molenforumvlaanderen.be)  op basis van de volgende criteria: de molen als gebouw (uitzicht, toestand), de werking als molen (draaien en malen) & de inzet van de molenaar, de toeristische ontsluiting en de gelegenheidsactiviteiten.

Bouwkundige en molentechnische beschrijving (Agentschap Onroerend Erfgoed)

Hoge staakmolen (nok molenkap ca. 16 meter) met drie zolders, op gesloten voet. Geklinknagelde wieken met vlucht van 25,20 meter (Vlaams gevlucht sinds 1992).
Achthoekige bakstenen voet met twee rechthoekige deuropeningen en twee kleine vensteropeningen (houten deuren, vensters met ijzeren roedeverdeling). Tot de jaren 1980 staat in dit "teerlingkot" een mechanisch aangedreven maalsteenkoppel. De aandrijfmotor bevond zich in een naastliggend gebouwtje (Vladslostraat nr. 21). De motor en het steenkoppel worden verkocht aan het molen- en stoommuseum te Essen-Wildert (provincie Antwerpen). Inscripties "1773" op de staak en "1859" op een kruisplaat. Een elektrisch aangedreven steenkoppel werd recent weer geïnstalleerd door de molenaar.
Molenkast. Windweeg en mansardekap afgedekt met asbestcementleien. Zij- en voorwegen beplankt met oregon. Maalzolder met haverpletter. Onder de meelzolder bevindt zich de zogenaamde "hel", een lagere zolder waar nu een builmolen geïnstalleerd is. Steenzolder met twee steenkoppels en graankuiser. In de kap, het voorwiel met 52 kammen en het voorwiel met 44 kammen. Bewaarde inscripties: "IADH 1773" op een zolderbalk van de maalzolder, "A DHEERE 1857" op een weegband van de meelzolder, "1875" op de molenas. Elders nog "G. VAN LOUWE 1892", "A. VAN DEN BUSSCHE" en "J. JOYE".

Opeenvolgende eigenaars:
- 1876, opbouw: Spyckynck Bruno, bakker te Werken
- 12.09.1881, verkoop: Vandenberghe-Hoet Desiderius, bakker te Werken (notaris Deseck - graanwindmolen met twee koppels witte stenen)
- 15.09.1912, erfenis: de weduwe en de kinderen (overlijden van Desiderius Vandenberghe)
- later, erfenis: de kinderen (overlijden van de weduwe Hoet van Desiderius Vandenberghe)
- 12.12.1912, afstand: Vandenberghe-Warmoes (elders: Vandenberghe-Vandervurst) Hector, herbergier te Werken (notaris Masureel)
- 01.06.1928, verkoop: Vandenberghe-Neyrinck Juliaan Joseph, molenaar te Werken (notaris Masureel)
- 16.05.1947, gift: a) Vandenberghe-Neyrinck Juliaan Joseph (voor vruchtgebruik), molenaar te Werken en b) Vandenberghe Andreas (voor naakte eigendom), molenaar te Werken (notaris Westerlinck)
- 01.12.1948, erfenis: a) Vandenberghe-Neyrinck Juliaan Joseph, de weduwe (voor vruchtgebruik), molenaar te Werken en b) Vandenberghe-Trio Andreas Joseph (voor naakte eigendom), molenaar te Werken (overlijden van Juliaan Vandenberghe)
- 14.06.1962, einde vruchtgebruik: Vandenberghe-Trio Andreas Jospeh, molenaar te Werken (overlijden van de weduwe Neyrinck van Juliaan Vandenberghe)
- 10.11.1979, erfenis: de weduwe Yvonne Trio en de kinderen (kinderen: a) Vandenberghe-Vanhoutte Paul, leraar te Ieper en b) Vandenberghe Marie Jeanne Urbanie, onderwijzeres te Werken (overlijden van Andreas Joseph vandenberghe)
- 25.01.1989, verkoop: Gemeente Kortemark (beslissing burgemeester)

Lieven DENEWET, Jos DEMAREE & Herman HOLEMANS

Aantal asomwentelingen
1992: 20.616       2000: 127.130     2008:   82.201
1993: 63.151       2001: 134.330     2009: 101.350   
1994: 41.568       2002: 161.525     2010:   43.386
1995: 47.033       2003: 131.688     2011:   20.268      
1996: 53.037       2004:   62.380     2012:   33.451
1997: 46.325       2005:   91.850     (totaal 1992-2012: 1.474.486)
1998: 35.021       2006:   83.330
1999: 23.846       2007:   71.000

Intekendatum: okt. 2008
Molen: Werken (Kortemark, W.-Vl.), Kruisstraat-molen - staakmolen met drie zolders
Bouwheer: Gemeente Kortemark
Ontwerper: Architecten Rabaut, Diksmuide
Opdracht: Uitwendig onderhoud: nieuwe beplanking molenkast, nieuwe kap, nieuwe bedekking met kunstleien van windweeg en kap, schilderen wiekenkruis, nieuwe deuren van het teerlingkot, elektriciteit, omgevingsaanleg; raming: €119.188
Plaats aanbesteding:Gemeentehuis, Stationsstraat 68, 8610 Kortemark
Toewijzing: Nijs P. nv, Deinze

Literatuur

Archieven
Archief Agentschap Onroerend Erfgoed West-Vlaanderen, Archiefnr. W/00651
Archief Agentschap Onroerend Erfgoed West-Vlaanderen, Fotoarchief.

Werken
Jos Demarée, "Kruisstraatmolen te Werken volledig gerestaureed", Mededelingenblad Werkgroep West-Vlaamse molens, VIII, 1992, 4, p. 125-126
Chr. Devyt, "Westvlaamse windmolens. Inventaris volgens de toestand op 1 januari 1965", Brugge, 1966, p. 115.
Chr. Devyt, "West-Vlaamse windmolens. Inventaris volgens de toestand op 1 januari 1965", Brugge, 1966, p. 115.
C. Devyt & G. Van Damme, "Beligsche windmolens. Toestand op 1 januari 1975, Tielt, 1975, p. 115.
Luc Devliegher, "De molens in West-Vlaanderen", Tielt/Weesp, 1984, p. 260-261 (Kunstpatrimonium van West-Vlaanderen, 9);
Jeroen Cornilly, "Monumentaal West-Vlaanderen. Beschermde monumenten en landschappen in de provincie West-Vlaanderen. Deel III. Arrondissementen Brugge, Diksmuide, Oostende en Veurne", Brugge, 2005, p. 140.
Eddy Vansteenkiste, "De molens van Werken", in: Jaarboek heemkundige kring "Crekel Beke" Kortemark, 1990, p. 127-137.
J. Demarée, T. Denoo, A. Desmytter, W. Messeyne, S. Vanhove, "Couchezmolen, molenmuseum, leidraad", Kortemark, s.d.
J. Demarée, A. De Smyter, S. Vanhove, "Kruisstraatmolen", Kortemark, s.d.
J. Demarée, "Oorlog in de Belgique. Het oorlogsdagboek van Felicien Vanhove uit Zarren, 1914-1917", Koksijde, 2000, p. 148 (iconografie).
Eddy Vansteenkiste, "Fokwieken op Berghes molen". in: Jaarboek heemkundige kring "Crekel beke" Kortemark, 1990, p. 138-140;
E. D(e) K(inderen), "De Kruisstraatmolen te Werken", in: De Belgische Molenaar, LXXI, 1976, p. 133-135;
Christiaan Debusschere, "Molengemeente Kortemark", Kortemark, Molen Magazine, 2003, 260 p.
"Provinciale draaipremie voor ambachtelijke molens. Aantal asomwentelingen van West-Vlaamse molens in 2004-2009", in: /West-/Vlaams Molenblad, XXVI, 2010, 3, p. 115-118.
"Aantal asomwentelingen van West-Vlaamse molens in 2010", in: /West-/Vlaams Molenblad, XXVII, 2011, 1, p. 50.
Stefaan Vroman, "De Kruisstraatmolen te Werken: door de gemeente aangekocht", Molenecho's, XVII, 1989, 2, p. 53.
B. Slembrouck, "Molenberichten. De Kruisstraatmolen te Werken", Ons Heem, XII, 1957, 1 (herfstmaand), p. 8.
B. Slembrouck B., Werken heemkundige studie over de gemeente Werken, Langemark, 1955, p. 192-193.
C. Vandenbussche, "Geschiedkundig Memoriaal van Wercken gestaafd door een aantal bewijsstukken", Brugge, 1866.
O. Vandeputte, "Gids voor Vlaanderen en culturele gids van de Vlaamse gemeenten", Tielt, 1995, p. 631.
Marcel Werbrouck, "Van molens en molenaarsgeslachten: acht eeuwen molengeschiedenis te Kortemark", in Jaarboek van de heemkundige kring "Crekel Beke", Kortemark, 1990, p. 61-126.
Rogier Crevits, "Menschen van te lande. Over Leven en Werken tussen Diksmuide en Kortemark 1840-1940", Veurne, De Klaproos, 1992, p. 41-45.

Persberichten
R. Brackx, "Daar bij die Kortemarkse molen... Waar het verleden triestig kraakt...", in: De Weekbode, jg. 39 (1985), nr. 27 (5 juli).
KRV (Ronny Vanhooren), "Werken heeft molenwieken terug", Het Nieuwsblad, 06.10.1992, p. 13-14.
A. Matten, "Feestwiekend Werken", De Weekbode, 13.11.1992
KRV, "Jos Demarée molenaar in Werken", Het Nieuwsblad, 07.11.1992, p. 11
Ronny Vanhooren, "Molen", in: Het Nieuwsblad, 27.09.2008.
LTK, "Kortemark is molengemeente bij uitstek. ‘Maar waar is de motor?'', in: De Weekbode, ed. Torhout, 19.05.2006.
Mijn dorp in het Krekedal. Handzame-Kortemark-Werken-Zarren, Kortemark-Handzame, 1978, s.p. (iconografie).
Monument en Tijd. Open Monumentendag Vlaanderen 10/09/2000, Kortemark, 2000 (Brochure), s.p.
Ronny Vanhooren, "VZW De Boot tovert schip om tot hotel. Geniet van de Westhoek met een schippersontbijt", Het Nieuwsblad, 19.03.2010.
"Werken in beeld. André Vandenberghe, de laatste molenaar. Reusachtige molenfeesten", Krant van West-Vlaanderen, ed. Torhout, 11.11.2011.
DUH, "Kortemarkse Molendag op zondag 2 juni. Molens bezoeken op Kortemarkse Molendag", Het Nieuwsblad dig., 01.06.2013.
DUH, "Terugblik op Kortemarkse molendag", Het Nieuwsblad, 12.06.2014.
"Vier molens in de kijker op Molendag", Krant Van West-Vlaanderen editie Torhout, 27.05.2016.
DUH, "786 bezoekers op geslaagde Molendag", Het Nieuwsblad, 14.06.2016.
"Sylvan Deseure en zijn molen twee keer in de prijzen", Krant van West-Vlaanderen, editie Torhout, 14.10.2016.
"Kruisstraatmolen is 'Actieve Molen'", Krant van West-Vlaanderen, editie Torhout, 14.10.2016.
BFR, “Kortemark koopt Wullepitmolen voor slechts één enkele euro”, Het Nieuwsblad, 24.05.2017.
SVR, "Veel interesse voor molens en ambachten", Het Laatste Nieuws, 06.06.2017.
SVR, "Molendag klokt af op kleine 500 bezoekers", Het Laatste Nieuws, 07.06.2018.
Yob Hillewaert, "Molenaars tonen hun passie op 2 juni. 'Zelf een molen op de kop kunnen tikken", Krant van West-Vlaanderen, 24.05.2019.
Sarah Gadeyne, “De Wullepitmolen start alles terug op. 'Molenaar zijn, is meer dan graan malen'”, Krant van West-Vlaanderen, 17.07.2020.