De Oude Molen van Berlingen, is een graanwatermolen op de Herk, aan de Bronstraat nr. 4.

De watermolen betond al in 1390. Hij werd een aantal keren herbouwd. De banmolen was eigendom van de prinsbisschop van Luik en werd in 1739 in erfpacht gehouden door Pierre-Antoine, baron de Tiribu,

We vinden hem aangeduid op de Ferrariskaart van ca. 1775 als een langgestrekt gebouw met achteraan het erf ten zuidwesten een losstaand bestanddeel. We vinden eenzelfde configuratie  in de Atlas van de Buurtwegen (1844) maar dan met een losstaand bestanddeel vooraan op het erf ten noorden. Op de kaart Vandermaelen vinden we benaming "Oude Molen". Het huidig gebouw dateert van 1900. Sinds 1845 is de molen eigendom van dezelfde familie, met name Pexsters.

Het kadaster beschreef de molen op 16 juni 1841 als volgt: "Watergraenmolen, klasse 2, gebruikt door de eigenaerster Bastijns Wwe. Jozef, molderse te Berlingen. Op deze beek, in een slegt steenen gebouw gelegen; heeft een buitenrad otnvangende het water van beneden, een draeiwerk en een paar steenen tot het malen van alle soorten van granen; alles in middelmatigen staet en klein ingerigt, ontbrekende dezelve evenwel zelden water".

In 1844 verkocht "molderse" Bastijns de molen, die toen een oppervlakte van 65 aren besloeg, aan Willem Pexters-Derie, landbouwer te Berlingen. Deze vergrootte in 1850 het woonhuis en in 1866 bedroeg zijn bezit rond de molen reeds 10.33.60 aren. In 1877 werd na verdeling dit bezit verkocht aan Jan Hugo Pexters-Hannoset, molenaar te Berlingen.

Op het einde van de 19de eeuw (1899) bezat deze 7.40.20 aren. De watermolen en het woonhuis werden toen volledig herbouwd (het kadaster meldt: "reconstruction totale"). Na deling in 1916 werd Marie Jozef Leon Pexters-Kroonen de nieuwe molenaar. Na 10 jaar (1926) werd het bedrijf wederom uitgebreid en het woonhuis gedeeltelijk herbouwd. In 1944 kwam landbouwer Désiré Franciscus Victor Pexsters-Candrix na gifte en deling in het bezit van molen en aanhorigheden.

Eigenaars na 1840:
- voor 1844, eigenaar: Aussens Pieter, landbouwer te Berlingen
- 1844, verkoop: Pexsters-Derie Willem, landbouwer te Berlingen
- 1887, deling: Pexsters-Hannosset Jan, molenaar te Berlingten
- 1916, deling: Pexsters-Kroonen Marie Joseph Leon, molenaar te Berlingen
- 1944, deling: Pexsters-Candrix Désiré Franciscus Victor, landbouwer te Berlingen
- 1975, gift: Pexsters-Ivens Benny, te Berlingen
 
De Bestendige Deputatie van de provincie Limburg keurde op 12 november 1847 de vastgestelde pegelhoogte van 1 m goed. De toenmalige eigenaar was Guillaume Pexters-Derie.

De watermolen bleef in gebruik tot in 1978. Er is nu nog steeds een maalderijbedrij in gevestigd, alsook een ruiterboetiek.

Op 26 oktober 1993 werden de molen en zijn omgeving beschermd. De molen is nog maalvaardig, maar werkt niet meer voor productiedoeleinden. Ernaast staat een motormaalderij. In 2006 werd het metalen onderslagrad hersteld, met o.m. nieuwe houten spieën.

Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS

Bouwkundige beschrijving (Agentschap Onroerend Erfgoed, Dirk PAUWELS)
Watergraanmolen van het onderslagtype, gelegen op de Herk en in gebruik tot in 1978. Er is nu nog steeds een maalderijbedrijf in gevestigd, alsook een ruiterboetiek.
Heden semi-gesloten complex rondom een deels gekasseid erf.
Ten noordoosten: poortgebouw met rechthoekige inrijpoort en rechts aansluitende voormalige dwarsschuur met resten van vakwerk, heden aangepast en omgevormd tot tweede inrijpoort, het geheel onder zadeldak (niet evenwijdig aan de steeg, Vlaamse pannen, zwart kruis), in kern uit de tweede helft van de 19de eeuw. Haakse aanbouwsels aan beide zijden van de poortvleugel, onder zadeldaken (Vlaamse pannen), links uit de tweede helft van de 19de eeuw en rechts van de 20ste eeuw.
Ten zuidwesten: evenwijdig met de poortvleugel: bakstenen woonhuis van het dubbelhuistype van drie traveeën en twee bouwlagen op een licht verhoogde begane grond onder zadeldak (Vlaamse pannen), uit 1899, deels aangepast in 1926. Gietijzeren ankers; recente kroonlijst. Getoogde vensters met hardstenen lekdrempels, aanzet- en sluitstenen; dito deur in een geprofileerde hardstenen omlijsting op neuten. Links aansluitend molenhuis van twee traveeën en twee bouwlagen onder doorlopend zadeldak. Dito muuropeningen; rechth. deur in een vlakke hardstenen omlijsting op neuten, waarboven gevelsteen met inscriptie: M.J.P.H./1899, verwijzend naar de eigenaars Pexsters-Hannoset. Eén laadvenster onder zadeldakje, met laadbalk en katrol. Linkerzijgevel met hardstenen onderbouw en onderslagrad met metalen spaken. Aan de linker zij- en achtergevel: gelijkaardige muuropeningen. De brug die van de molen, over de Herk, naar de andere zijde voert, werd in 1934 door de Hasselaar Asnong aangebracht, evenals het scheprad. Bewaard betonnen sluiswerk; houten sluisdeuren. Volledig binnenwerk aanwezig.
Ten noordwesten: stal uit de tweede helft van de 19de eeuw onder zadeldak (mechanische pannen), met getoogde muuropeningen en een rechth. deur in een vlakke hardstenen omlijsting.
Ten zuidoosten: recent afdak onder golfplaten. Losstaand haaks dienstgebouw, achter het molen- en woonhuis, onder zadeldak (Vlaamse pannen), uit de tweede helft van de 19de eeuw.

Literatuur

Agentschap Onroerend Erfgoed Limburg, dossier nr. 360.
Lieven Denewet, "Inventaris van de Limburgse watermolens met hun pegelhoogtes (1846-1849)", Molenecho's, 39, 2011, nr. 2
Herman Holemans & Werner Smet, "Limburgse watermolens. Kadastergegevens: 1844-1980", Kinrooi, Studiekring Ons Molenheem, 1985;
Bert Van Doorslaer, "Met de stroom mee of tegen de wind in? Molens in Limburg", Borgloon/Rijkel,p. 49-50, ill.
Molens in Sint-Truiden - Gingelom - Borgloon, (Tongeren), (1983), z.pag.
D. Bogaerts - E. Valgaerts, "Kortessem. Een rijk molenverleden", Kortessem, 1990, p. 13, 14 (ill. 3).
V. Clerx, "Dorpsmonografie: Berlingen", onuitg. verhandeling, Hasselt, 1978, p. 18, 21, 27, afb.
E. Destré, "Watermolens in Zuid-Limburg", onuitg. verhandeling, Hasselt, (na 1984), p. 51, 54, 55, 98-101.
M. Gieraerts e.a., "Inleiding tot de industriële archeologie", onuitg. verhandeling, s.l.e.a., z.pag.
K. Ramaekers, "Dorpsmonografie: Berlingen, Herten, Ulbeek", onuitg. verhandeling, Hasselt, 1986, p. 9, 18.
J. Venken, "Oud Sint-Truiden en omgeving. Borgloon, Gingelom, Heers, Nieuwerkerken, Sint-Truiden, Wellen", Gent, 1993, p. 315.
D. Pauwels, F. Schlusmans m.m.v. E. Muyldermans & J. Rombouts, "Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Limburg, Arrondissement Tongeren, Kanton Borgloon", Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 14N4, Brussel - Turnhout, 1999.