De Wintershoven- of Coenegrachtsmolen (naar de eigenaar-molenaar) is een graanwatermolen met onderslagrad op de Mombeek aan het lager uiteinde van de doodlopende Molenstraat (nr. 3), in het centrum van Wintershoven. Samen met de kerk en de kasteelhoeve Desseneer vormt de molen één van de belangrijkste cultuurhistorische gebouwen binnen Wintershoven. 

Een bron van kort na 1500 maakt gewag van een "oude woonstede gelegen op de plaats genaamd den molenberch". De molen was een bangraanmolen van de heerlijkheid Wintershoven, die altijd nauw verbonden is geweest met de kasteelhoeve van Dessener. In 1775 werd de molen in steen herbouwd.

De Bestendige Deputatie van de provincie Limburg keurde op 10 november 1848 de vastgestelde pegelhoogte van 1 meter goed. De toenmalige eigenaar was Gaspard Henri Coenegracht.

Eigenaars na 1840:
- voor 1844, eigenaar: Coenegrachts Gaspard, molenaar te Wintershoven
- 1856: de weduwe en kinderen
- 1866, erfenis: Coenegrachts, de kinderen, landbouwers te Wintershoven
- 1874: de erfgenamen
- 1880, erfenis: a) Coenegrachts Anna, zonder beroep te Vlijtingen (voor 3/4), b) Coenegrachts Hendrik, pastoor te Vlijtingen (voor 1/4)
- 1896, testament: a) Coenegrachts Anna, zonder beroep te Millen (voor 3/4), b) Coenegrachts-Timmermans Martin, landbouwer te Wintershoven (voor 1/4)
- 1897, erfenis: a) Coenegrachts Anna, zonder beroep te Millen (voor 3/4), b) Coenegrachts-Timmermans Martin, de kinderen (voor 1/4)
- 1903, begin vruchtgebruik: a) Coenegrachts Anna, de erfgenamen(voor 3/4), b) Coenegrachts-Timmermans Martin, de kinderen (voor 1/4), c) Coenegrachts Pieter, landbouwer te Millen (3/4 vruchtgebruik)
- 1904, einde vruchtgebruik: Coenegrachts-Paquay Marie Christiaan, landbouwer te Wintershoven (later: winkelier te Bilzen)
- 1931, erfenis: a) Coenegrachts-Dillis Marie Hendrik, zonder beroep te Wintershoven, b) Coenegrachts Willem, zonder beroep te Wintershoven.
- 2000, eigenaar: De Zwart familie
- 2006, verkoop: Bruggen Gerda
- 2015, overdracht: Verboomen Georges

Molenbouwer Eugène Asnong uit Kuring plaatste in 1927 een nieuw eikenhouten waterrad. Tijdens de tweede wereldoorlog maakte zijn zoon Alexander het sluiswerk volledig in beton gemaakt en vernieuwde de draagstoel.

In 1942 vonden verbouwingswerken plaats. In 1948 zakte het houten molenrad ineen. In de maanden daarop dreef een elektrische motor de installatie aan, totdat in 1949 een nieuw molenrad werd aangebracht, gemaakt door Alexander Asnong, zoon van Eugène.

In 1979 viel de molenactiviteit volledig stil. Korte tijd werd er het recreatiepark Molenstrand uitgebaat. Vanaf 1986 verrotte de molenboom, verroeste het rad en werden de sluizen ontmanteld. De gebouwen zelf zijn sindsdien in verval. In 1993 brandde bovendien het binnenwerk uit.

Het sterke verval noodzaakt een herbestemming. Thans resteren alleen nog muurfragmenten. Het metalen onderslagrad is het beste dat nog bewaard is! Spijtige zaak. In functie van de heropbouw van het hoofdvolume wordt een beperkte uitbreiding van het hoofdvolume toegelaten. Er wordt gedacht aan een recreatieve invulling met beperkte verblijfsaccommodatie, die geen belasting op de woonkern van Wintershoven bewerkstelligt. Het zonevreemde gebouw werd ingevolge haar cultuurhistorische context en beeldbepalende waarde in het Ruimtelijk Structuurplan Kortessem opgenomen als te valoriseren gebouw met uitbreidingsmogelijkheid in een verblijfsrecreatiegebied. Binnen deze zone (landelijk, toeristische zone) worden naast de bebouwin tevens de parkeervoorzieningen en de directe buitenaanleg opgenomen. In de directe omgeving van een manège en visvijvers zijn mogelijke bestemmingen dus restaurant, bistro, speeltuin of beauty-farm ...

Door de ligging aan de grens met Midden-Limburg wil Kortessem zich profileren als ´Poort van Haspengouw´. Het toeristisch beleid is gericht op een laagdynamische ontwikkeling van toerisme in de open ruimte. De vele kastelen, kerken, molens, huizen in vakbouwwerk, vierkantshoeven, het typische landschap en de streekgerechten geven aan Kortessem een specifieke eigenheid. De nadruk ligt op de verdere ontwikkeling van verblijfsrecreatieve voorzieningen, in de vorm van plattelandstoerisme en de verdere ontwikkeling van fiets- en wandelroutes. Samen met de Rootmolen, Huyze Bombroek, Clos -St-Denis, Robbeswinning, Kasteel Desseneer e.a. vormt de Wintershovenmolen het historisch patrimonium, de dragers van een toeristisch netwerk binnen Kortessem.

De familie De Zwart verkocht de ruïne en 20.000 m² grond in 2006 aan Gerda Bruggen. Overdracht in 2015 aan Georges Verboomen. Er zijn plannen om de gebouwen te restaureren en er een bed & breakfast in te richten. Er wordt onderzocht of de waterkracht opnieuw aangewend kan worden. Het sterk geteisterde gebouw is opgenomen in de vastgestelde inventaris van het bouwkundig erfgoed.

Lieven DENEWET, Daniël BOGAERTS, Eddy VALGAERTS & Herman HOLEMANS

Bouwkundige beschrijving

Op de Ferrariskaart (1771-77) aangeduid als een geheel van drie losstaande bestanddelen, met het molenhuis aan de zuidzijde; in de Atlas van de Buurtwegen 1844 als een complex van twee losstaande en parallelle componenten, beide haaks op de beek. Werd gesloten geheel. Bakstenen gebouwen uit 2de helft 19de-begin 20ste eeuw, deels recent, meestal met getoogde muuropeningen: poortvleugel met woonhuis ten oosten, voormalig molenhuis ten zuiden en twee dienstgebouwen ten noorden en ten westen.
Opgenomen in de oostelijke vleugel, korfboogpoort met rechts hiervan een zelfde, voormalige poort, nu gedicht en van drie vensters voorzien. Ten noorden, aansluitend, ingestort woonhuis, vóór de instorting voorzien van een jaarsteen met inscriptie aan de buitenzijde van de schoorsteen: P. SWERTS 1775, naam van de toenmalige pachter; oorspronkelijk in vakwerk, in 1934 en 1941-1942 versteend. Ten noorden, haaks dienstgebouw, later stal, onder zadeldak (golfplaten). Parallel hiermee aan de zuidzijde: ingestort, voormalig molenhuis.
Bewaard molenrad met houten spaken en metalen schoepen. Ingestort dienstgebouw ten westen aan de Mombeek.

Kathleen Bongaerts, "Screening van de plan-mer-plicht. Verzoek tot raadpleging. Gemeentelijk RUP. 'Toerisme & recreatie", Hasselt, Technum, 2009.
Ruitersportcentrum - Wintershovenmolen

Het terrein is gelegen in de deelkernen Wintershoven en Vliermaalroot.
- Ligging - straatnaam : Molenstraat, Bronstraat, Herestraat
- Oppervlakte : 10ha 08a 18ca
- Ruitersportcentrum Gerrits - soort activiteit: paardensport: jumping, dressuur, westernriding (initiatie paardrijden, hippotherapie voor mindervalide, jumping, klassieke dressuur, western-riding met als specialiteit reining, ponykampen vanaf 6 jaar, indoor en outdoor wedstrijden, mennen, koetspaard, opleiding jachthonden.
- Wintershovenmolen: hoevetoerisme (i.f.v. behoud waardevol patrimonium)
- Zonevreemde woning
Gewestplanbestemming:
- Recreatiegebied
- Gebied voor dagrecreatie
- Agrarisch gebied landschappelijk waardevol

In het projectgebied kunnen drie delen onderscheiden worden: de site Wintershovenmolen, het ruitersporcentrum Gerrits en de noordelijk gelegen zonevreemde woning.
De Wintershovenmolen wordt ontsloten via de Molenstraat, die aantakt op de Bronstraat. Ter hoogte van de toegang bevindt zich aan de ene zijde een woning met een zeer diepe tuin en aan de andere zijde een actief landbouwbedrijf (met industriële loods en woning). Tussen het landbouwbedrijf en de Wintershovenmolen ligt een akker en tussen Wintershovenmolen en het ruitersportcentrum ligt een grote vijver.
De bebouwing, manege met stallen en een loods voor bijkomende stallen en bergruimte, is vrij grootschalig. Naast bebouwing zijn er nog paardenpistes in open lucht en paardenweides.

Literatuur

Daniël Bogaerts & Eddy Valgaerts, "Kortessem, een rijk molenverleden", Kortessem, Gemeentebestuur, 1990, 232 p.;
"Molen van Wintershoven", in: Molenecho's, V, 1977, p. 10;
P. Bruyneel, "Dorpsmonografie Guigoven-Wintershoven", onuitg. verhandeling, Hasselt, 1986, p. 50-52, 58.
Lieven Denewet, "Inventaris van de Limburgse watermolens met hun pegelhoogtes (1846-1849)", Molenecho's, 39, 2011, nr. 2
J. Daris, "Notices historiques sur les églises du diocèse de Liège", 10, Luik, 1882, p. 158;
P. Diriken, "Het Kortessems landschap in geografisch-historisch perspektief", in: Groenkontakt, 10, 1984, p. 178, ill.
D. Bogaerts e.a., Kortessem. 50 historische getuigen, (Tongeren), (1986), p. 80-81, ill. (met melding van gevelsteen uit 1775).
D. Bogaerts & E. Valgaerts, "Kortessem. Een rijk molenverleden", Kortessem, 1990, p. 14 (ill. 3), 16, 18 (ill. 5), 21, 23, 34, 35, 39 (ill. 15), 42, 48 e.v., 62, 97, 112, 114, 117-134 (ills.), 152, 187, 189, 216, 217, 219 (met melding van gevelsteen uit 1775).
E. Goossens, "Postkaarten: Guigoven, Wintershoven, Gors-Opleeuw", onuitg. verhandeling, (Hasselt), s.a., p. 20-21 (afb.), 22.
J. Vanaudenaerde, Kortessem, historisch perspectief, 3. Wintershoven-dorp, Kortessem, 1997, p. 3, 9, 31, 33, 40, 42, 46, 69-71.
H. Wagemans, "Sint Lambertus als onderwerp voor een toeristische route?", onuitg. verhandeling, (Hasselt), 1984, p. 55.
D. Pauwels, F. Schlusmans met medewerking van E. Muyldermans & J. Rombouts, "Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Limburg, Arrondissement Tongeren, Kanton Borgloon, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 14N4, Brussel - Turnhout", 1999.
Herman Holemans & Werner Smet, "Limburgse watermolens. Kadastergegevens: 1844-1980", Kinrooi, Studiekring Ons Molenheem, 1985;
Bert Van Doorslaer, "Met de stroom mee of tegen de wind in? Molens in Limburg", Borgloon/Rijkel, Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed, 1996, p. 39;
Jos Servaes, "Uit de oude doos" (met de molen van Wintershoven), in: "Het Poortje", Heemkundige Kring van Kortessem, jg. 6, 2005, nr. 23, p. 32-33.
Kathleen Bongaerts, "Screening van de plan-mer-plicht. Verzoek tot raadpleging. Gemeentelijk RUP. 'Toerisme & recreatie", Hasselt, Technum, 2009.
Miel Oris, "De Wintershovenmolen", in: "Het Poortje", Heemkundige Kring Kortessem, jg. 13, nr. 48, 2012, p. 12.
Mailbericht Jos Van Nuffel, 18.09.2015.