Op bijna het laagste punt van Vissenaken, niet ver van Attenrode-Wever langs de Vissenakenstraat vind je op de Velp de Dalemse Molen: zowel Dalem als Gunegem (Gunningenveld) verwijzen naar de Frankische bewoners
Volgens de vroegere rijksarchivaris Alphonse Wauters stond er slechts één molen op de Velp, die misschien bestond uit 2 fabrieken (qui paraît avoir constitué jadis deux usines). Eén fabriek zou hebben toebehoord aan de heerlijkheid van Attenrode. Dit is onjuist. De fout die Wauters maakt, berust op een verkeerde passage in het hertogelijk cijnsboek zelf. Peter Brieders betaalde namelijk 3 deniers voor de plaats van de Sinterklaaskapel. In de oudste Latijnse cijnsboeken lezen we: de atrio, in 1446 correct vertaald als vander plaetsen sinter claus te dideneem. In 1405 is de atrio echter verkeerd vertaald als van aetrode, de oude schrijfwijze van Attenrode. Petrus "Braxator" is dezelfde als Peter van Bruessel, kasteelheer van Hakendover. Zijn kleinzoon, Peter, was in 1455-67 ook kasteelheer. Zeker is dat we hem mogen identificeren als de genoemde Peter "Brieders".
Ook over de watermolen zijn we onvolledig ingelicht. Circa 1380 betaalde Gerardt van Bausele aan de hertog een cijns van 2 deniers voor een ark die hij op de Velp had gesteld voor zijn vijver. Deze lag bij zijn Molen te Streek. Door de ark kon Van Bausele het water leiden naar zijn vijver. De Molen van Streek is de oudste benaming van de nog bestaande molen op de Velp. Een volgende vermelding vinden we in 1485.
Volgens de hertogelijke cijnsboeken werd de cijns voor de watermolen in 1532 voldaan door Meester Geert van Baussele en voor hem door Gerardt van Baussele. In 1649 was de bezitter nog altijd Meester Geert van Bausele, die de 2 deniers vereffende voor sijnen moelen te strecke. De naam van de eigenaar werd in de cijnsboeken niet vervangen.
In de 17de eeuw duikt een nieuwe naam op: de Molen van Dalem, of met vooropplaatsing de Dalemsemolen. De molenaar was toen Godfried Moons. Volgens de decanale visitaties van 1605-1606 propageerde hij het protestantisme. Hij bezocht weinig de Sint-Pieterskerk van Vissenaken, maar de pastoor meende dat hij wel naar de kerk van Wever ging. Deze kerk stond inderdaad dichter bij de molen. Terloops: het kerkhof rond de kerk van Wever bestaat nog, de kerk zelf is verdwenen en 200 meter verder weer opgebouwd. In de herbergen spuide de molenaar kritiek over de afbeeldingen van heiligen.
Volgens de volkstelling van 1796 was Guillaume Bollis molenaar in Dalem. Hij was toen 72 jaar. In het begin van de 19de eeuw hoorde het hele complex toe aan Fredericus Martinus Huens, geboortig van Boutersem. In 1849 had de gemeente Vissenaken een houten brug gebouwd over de Velp met te veel pijlers. Slib en vuiligheid bleven hangen. Een overstroming kon niet uitblijven. Maria Catharina Smolders, de weduwe van wijlen F.M. Huens, intussen hertrouwd met Charles Caberghs, begon op 28 september 1850 een proces tegen de gemeente Vissenaken, maar ook tegen burgemeester Joseph Thirion zelf, die ze persoonlijk aansprakelijk stelde. Later sprak men over de molen Polus, naar de nieuwe eigenaar Jan Baptist Polus, geboortig van Halmaal in Limburg. Hij overleed in 1872.
Eigenaars na 1830: - voor 1834? eigenaar: Huens-Smoldes Frédéric Martinus, te Vissenaken - 02.11.1844, erfenis: de weudwe (voor vruchtgebruik) en consoorten (voor naakte eigendom) (overlijden van Frréderic Huens) - 21.07.1863, verkoop: Polus-Huens Joannes, rentenier te Sint-Truiden (notaris Roberti) - 1874, regularisatie: de weduwe Huens (overlijden van J oannes Polus) - 22.12.1880, deling: Polus-Pardon Clement, molenaar te Vissenaken (notaris Delgeur) - 19.10.1886, verkoop: Kemels-Lambrechts Joannes Josephus, molenaar te Vissenaken (notaris Boels) - 05.09.1918, erfenis: en de kinderen (overlijden van vrouw Lambrechts) - 31.12.1925, deling: Kemels-Wera Joseph Jan-Baptist, molenaar te Vissenaken (notaris Mertens) - 24.08.1964, erfenis: de weduwe en de kinderen (overlijden van Joseph Kemels) - 19.09.1975, afstand: a) de weduwe van Joseph Kemels (voor vruchtgebruik) en b) Kemels-Utens René Jean Joseph (voor naakte eigendom), molenaar te Vissenaken (notaris Mertens) - 15.08.1982, einde vruchtgebruik: de kinderen: a) Kemels Marie Jeanne Simonne, b) Kemels Genoveva Suzanna Maria, c) Kemels Prosper Jean Joseph, d) Kemels René Jean Joseph, e) Kemels Frans Philemon en f) Kemels Mathilde Marie Nelly (overlijden van de weduwe van Joseph Kemels)
Jef Kemels werd geboren te Vissenaken in 1925. Hij maalde tot 1963 met stenen en een waterrad. Nadien gebruikte hij elektriciteit. Hij was molenaar tot 1983.
In 1912 werd een petrolmotor geplaatst. De watermolen met een waterval van 1,91 meter bevat drie maalstoelen en bleef in werking met waterkracht tot in 1973, daarna nog met een dieselmotor. De laatste watermolenaars waren de gebroeders Jozef (°1925) en René (°1927) Kemels. De huidige molenaar Jean-Pierre Kemels maalt met de motor. Het interieur is nog aanwezig: er zijn drie steenkoppels, een walsenstoel, een hamermolen aangedreven door een elektromolen en een Engelse diesel 'Lister'. De plaats voor de molen was vroeger een dankbare zwemplaats voor de jeugd.
In januari-februari 1993 restaureerde de huidige eigenaar Jean-Pierre Kemels het gebouw. Een nieuw waterrad wordt voorzien. Het is de bedoeling om ook groene stroom op te wekken.
Momenteel wordt onderzocht om de molen wettelijk te beschermen, hetgeen zeer aanbevelingswaardig is. Tevens wordt een inrichting als café overwogen, hopelijk met behoud van het waardevolle binnenwerk. In 2010 werd een vistrap aangelegd: ontwerp Soresma N.V. uit Antwerpen, uitvoerder: Quintelier Gebr. N.V. uit Dendermonde.
Paul KEMPENEERS, Lieven DENEWET & Herman HOLEMANS
Aanvullende informatie
Intekendatum: 27.11.2008, 10 u. 30 Molen: Vissenaken (Tienen, Vl.-Brab.), Dalemse molen - watermolen met metalen bovenslagrad; Bunsbeek (Glabbeek-Zuurbemde), Rotelmolen - watermolen met metalen middenslagrad met houten schoepen, type Sagebien Bouwheer: Vlaamse Milieumaatschappij, afdeling Operationeel Waterbeheer, Brussel (Koen Martens) / Hasselt (Werner Mennen) Ontwerper: Soresma nv, Antwerpen (Linda Michiels Opdracht: Realisatie van 2 visdoorgangen op de Velpe ter hoogte van de Dalemse molen en de Rotelmolen; cat. B of G; 115 werkdagen; kostprijs: €227.994 (bij de Dalemse molen); €179.854 (bij de Rotelmolen) Plaats aanbesteding: VMM, Afd. Operationeel Waterbeheer, Koningin Astridlaan 50 b5, 3500 Hasselt Toewijzing: Quintelier Gebr. nv, Dendermonde
Paul Kempeneers, "De molens van Vissenaken", Oost-Brabant (Heemkundig Tijdschrift voorhet Hageland en Omgeving), XLIII, 2006, 4 (okt.-dec.), p. 254-255.
In Vissenaken, niet ver van Attenrode-Wever, staat nog altijd een watermolen op de Velp. Dat Vissenaken ook een windmolen had, is helemaal uit het collectieve geheugen gewist.
Volgens de hertogelijke cijnsboeken, bewaard in het Rijksarchief in Brussel, betaalde Petrus Braxator rond 1370 aan de hertog een cijns van 12 deniers voor zijn molen. In de volgende jaren wordt geen nieuwe naam toegevoegd. Wel is de naam in het Nederlands omgezet. De cijnsplichtige heet nu Peter Brieders. Dit is geen nieuwe eigenaar. In oude teksten werden Nederlandse familienamen vertaald in het Latijn. De baas van de molen van Roeferdinge in Landen was Hendrick Van den Broeke, maar in de oudste teksten is de naam omgezet als Henricus de Palude! De bedoelde molen van Brieders stond in Dienem. De verdwenen gehuchten Dienemen Gorgem heb ik samen met stadsbediende Jan Wilrnaerts weer op de Tiense kaart gezet. In het gehucht Dienem vloeit geen grote beek. De bedoelde molen was dus zeker een windmolen. Deze stond in de omgeving van de Sinterklaaskapel en verdween al voor 1500.
Volgens rijksarchivaris Alph. Wauters stond er slechts 1 molen op de Velp, die misschien bestond uit 2 fabrieken (qui paraît avoir constitué jadis deux usines). Eén fabriek zou hebben toebehoord aan de heerlijkheid van Attenrode. Dit is onjuist. De fout die Wauters maakt, berust op een verkeerde passage in het hertogelijk cijnsboek zelf. Peter Brieders betaalde namelijk 3 deniers voor de plaats van de Sinterklaaskapel. In de oudste Latijnse cijnsboeken lezen we: "de atrio", in 1446 correct vertaald als "vander plaetsen sinter claus te dideneem". In 1405 is "de atrio" echter verkeerd vertaald als "van aetrode", de oude schrijfwijze van Attenrode.
Ook over de watermolen zijn we onvolledig ingelicht. Circa 1380 betaalde Gerardt van Bausele aan de hertog een cijns van 2 deniers voor een ark die hij op de Velp had gesteld voor zijn vijver. Deze lag bij zijn "Molen te Streek". Door de ark kon Van Bausele het water leiden naar zijn vijver. De Molen van Streek is de oudste benaming van de nog bestaande molen op de Velp.
Volgens de hertogelijke cijnsboeken werd de cijns voor de watermolen in 1532 voldaan door Meester Geert van Baussele en voor hem door
Gerardt van Baussele. Maar in 1649 is de bezitter nog altijd Meester Geert van Bausele, die de 2 deniers vereffende "voor sijnen moelen te strecke". De naam van de eigenaar werd in de cijnsboeken niet vervangen.
In de 17de eeuw duikt een nieuwe naam op: de Molen van Dalem, of met vooropplaatsing de Dalemsemolen. De molenaar was toen Godfried Moons. Volgens de dekenale visitaties van 1605-1606 propageerde hij het protestantisme. Hij bezocht weinig de Sint Pieterskerk van Vissenaken, maar de pastoor meende dat hij wel naar de kerk van Wever ging. Deze kerk stond inderdaad dichter bij de molen. Terloops: het kerkhof rond de kerk van Wever bestaat nog, de kerk zelf is verdwenen en 200 meter verder weer opgebouwd. In de herbergen spuide de molenaar kritiek over de afbeeldingen van heiligen.
Volgens de volkstelling van 1796 was Guillaume Bollis molenaar in Dalem. Hij was toen 72 jaar. In het begin van de 19de eeuw hoorde het hele complex toe aan Fredericus Martinus Huens, geboortig van Boutersem. In 1849 had de gemeente Vissenaken een houten brug gebouwd over de Velp met te veel pijlers. Slib en vuiligheid bleven hangen. Een overstroming kon niet uitblijven. Maria Catharina Smolders, de weduwe van wijlen F.M. Huens, intussen hertrouwd met Charles Caberghs, begon op 28 september 1850 een proces tegen de gemeente Vissenaken, maar ook tegen burgemeester Joseph Thirion zelf, die ze persoonlijk aansprakelijk stelde.
Later sprak men over de "molen Polus", naar de nieuwe eigenaar Jan Baptist Polus, geboortig van Halmaal in Limburg. Hij overleed in 1872. In januari-februari 1993 restaureerde de huidige eigenaar Jean-Pierre Kemels het hele complex. Tijdens de zomermaanden van 2006 komt er een nieuw rad om de hele restauratie af te ronden. De plaats voor de molen was vroeger een dankbare zwemplaats voor de jeugd.
Literatuur
M.A. Duwaerts e.a., "De molens in Brabant", Brussel, Dienst voor Geschiedkundige en Folkloristische Opzoekingen van de Provincie Brabant, 1961; Herman Holemans, "Kadastergegevens: 1835-1985. Brabantse wind- en watermolens. Deel 5: arrondissement Leuven (M-Z)", Kinrooi, Studiekring 'Ons Molenheem', 1994. Achiel Baeken, ,,Mijn graan is kerngezond''. Molenaar uit Vissenaken spant proces in tegen onbekenden", in: Het Nieuwsblad, 27.09.2002. Paul Kempeneers, "De molens van Vissenaken- 1/2 en 2/2", in: Tiense Sprokkels - Sprokkel 221-222; Oost-Brabant (Heemkundig Tijdschrift voorhet Hageland en Omgeving), XLIII, 2006, 4 (okt.-dec.), p. 254-255. Alphonse Wauters, "Géographie et histoire des communes belges. Arrondissement de Tirlemont". Mailbericht Olivier Meert, 12.11.2012. Mailbericht Wim Van der Elst, 18.10.2013.
Persberichten BE, "Vistrap", in: Het Nieuwsblad, 08.01.2009. "Molen Van Dalem steunt actie Vissenaken Leeft", Het Nieuwsblad, 11.08.2009. BE, "Ook Dalemse Molen wordt gerestaureerd", Het Nieuwsblad, 03.04.2010. Achiel Baeken, "Tegen 2013 sluiten ook Attenrode en Binkom aan op het station in Vissenaken. Afvalwater vloeit gezuiverd in de Velpe", Het Nieuwsblad, 10.10.2011
Vissenaken (Tienen), Vlaams-Brabant
